Albert Eynshteyn Olimlar atom moddaning eng mayda zarrasi emasligiga ishonch hosil qila bordilar. XX asr boshlarida birinchi mikrozarra - elektron kashf etildi. Ko‘p o‘tmay radioaktiv elementlar par-chalangan vaqtda xuddi ana shu elektronlar ajraktr chiqqanligi ma’lum bo‘ldi. Ingliz fizigi E. Rezerford hamma atomlar og‘ir yadroga ega ekanligini isbotladi. U atomning planetar modelini yasadi, bu model- da yadro (,,quyosh“) atrofida elektronlar \„pj#metalar“) aylanar edi. Daniyalik fizik N.Bor tuzatish kiritdi, ya’ni uning modelidagi elektronlar bir orbitadan ikkinchisiga sakrab o‘tib, bunda energiya porsiyasini (kvant) chiqaradi. Bu kla^sik Nyuton fizikasi bilan tamo- mila ajralish edi va klassik fizikaning qonunlari mikrodunyo uchun to‘g‘ri kelmay qolganligini ko‘rsatardi. Ayni vaqtda, fazo bilan vaqtning o‘zaro nisbati to‘g‘risidagi ilmiy tasayvur ham o'zgarib bordi. 1905-yilda nemis oliim A Eynshteyn nisbiylik nazanyasining asosiy g oyalanni e Ion q.ldi Jismlaming kattallgl va vaqtmng uzunl.gl . msbiydir deb .shot qild. u fazo bilan vaqtmng xususiyatlan moddiy obyekdaming harakatiga bog liqdtr. Tezhk yorug hk tezhgiga yaqinlashib borganida vaqtmng kechishi sekinlashadi, jismlaming kattaligi qisqaradi. Biologiyada ham tub siljishlar yuz bermoqda edi. G.Mendelning ba’zi irsiyat qonunlarini kashf etishi yangi fan - genetikaning ri- vojlanishiga asos soldi. Shu davrda fikrlashning moddiy negizlarini bilish sari dastlabki qadamlar qo‘yildi. Rus fiziologi I. P. Pavlov inson xatti-harakatining negizida bosh miya qobig‘ida yuz beradigan moddiy fiziologik jarayonlar yotishini isbotladi. Binobarin, fikrlash jarayoni yuksak darajada tashkil topgan materiyaning alohida xususi- yatidir. Organik sintez sohasida g‘oyat katta muvaffaqiyatlarga erishildi. V.Grinyar 1900-yili xilma-xil organik moddalarni sintez qilish usulini kashf etdi. P. Grissmng diazotlash reaksiyasini kashf etishi azotli bo‘yoqlar deb atalgan bo‘yoqlaming katta bir sinfini hosil qilishga imkon berdi. Bo‘yoqlami sintez qilish sohasidagi ishlar dorilar ishlab chiqarish- ning rivojlanishiga yordam berdi. Kimyoviy jarayonlami tekshirishga termodinamikaning tatbiq etilishi natijasida, kimyoviy termodinamika paydo bo‘ldi. 1887-yili shved olimi S.Arrenius elektrolitik dissotsiat- siya nazariyasini yaratdi. 1881-yili M.G. Kucherov esa gidratlanish reaksiyasini kashf etdi.
Nemis olimi T. Shvan tomonidan qilingan, barcha organizmlarnin< hujayrali tuzilishi ha- qidagi kashfiyotlar tabiatshunoslikning ilmiy asosini mustahkamlash- ga xizmat qildi. Buyuk ingliz tabiatshunos olimi Charlz Darvinning „Turlaming kelib chiqishi“ asarining nashr qilinishi fanda to‘ntarish yasadi. XIX asming so‘nggi chora^ini da^inizmning tarqalish va qa- ror topish davri deyish mumkin. Duhyo bo‘ylab qilingan besh yillik sayohat davrida to‘plangan ulkai^ botanik va zoologik materiallami umumlashtirish asosidg^ Ch. Darvin butun tirik tabiat, shu jumladan, odam ham evolutsiya (uzoq rivojlanish) jarayonining mahsulidir, de- gan xulosaga keldi. Mikrobiologiya fanidagi inqilobiy o‘zgarish fran- suz mikrobiologi va kimyogari, hozirgi zamon mikrobiologiya va immunologiya fanining asoschisi Lui Paster nomi bilan bog'liq U bijg'ish jarayonini o'rganib, vino pivo va boshqa mahsulotlar ishlab ctaqansh sanoafga Unuy asos so d. Mahsulotlar- nmg achish jarayom mikroblar keltinb chiqaradigan biologik jarayon ekanligini isbotladi. Pasteming tajribalari turli oziq-ovqat mahsulotla- rini sterillash va pasterlash usullarini yaratish uchun katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Buyuk olim odam, hayvon va parrandalaming yuqumli kasalliklari - kuydirgi, quturish, vabo va boshqalami o‘rganib, ular- ning (ayniqsa, quturishning) oldini oluvchi emlash usullarini yaratdi. Uning izlanishlari immunitet haqidagi fanning yaratilishi uchun asos bo‘ldi. Tihhivnt Shu davrda tibbiyot fani ham katta yutuqlarga erishdi.
1880-yilda nemis olimi K.Eber ichterlama, 1884-yilda ELyofler bo‘g‘ma tug‘diruvchi mikrobni topdi- lar. Nemis olimi R. Virxov hozirgi zamon pa- tologik anatomiya asoslarini yaratdi. 1875-yil- da rus olimi FA.Lesh amyoba dizenteriyasini tug‘diruvchi mikrobni aniqladi.
Fizika sohasidagi kashfiyotlar ham tibbiyot- ga yordam berdi. Maksvellning elektromagnit to‘lqinlari haqidagi nazariyasidan kelib chi- qib, 1895-yilda nemis fizigi Vilgelm Konrad Rentgen har xil buyum, narsalardan turlicha o‘tuvchi ko‘rinmas nurlami kashf etdi. Nur- laming kelib chiqishi va qanday paydo bo‘lishi olimga ma’lum emasdi va ulami „X nurlar“ ’ deb atadi. Ana shu kashfiyotga asoslangan va olimning nomi bilan ,,Rentgen“ deb atalgan ap-parat yaratildi. Endi shifokorlar ichki jarohatlarni, suyak sinishlarini ko‘rishlari mumkin edi. Bu kashfiyot uchun fiziklar orasida birinchi bo‘lib Rentgenga Nobel mukofoti berildi. Kimyo sohasidagi kashfiyotlardarr^ham tibbiyotda unumli foydala- nildi. Sanoatda sovun olish usulining kashf etilishi, undan kasalxo- nalarda, ayniqsa, jarrohlar tomonidan foydalanish operatsiyalar pay- tida infeksiya xavfini ka%iaytirdi. Yuqumli kasalliklarga qarshi kurash ishiga sil kasalligjni keltinb eh qamvciu batsillaiu kashf qHgan nemis ohm, Robert Kox(18431910) ulkan hissa qo shdi. U ep.denuyalarga qarshi profilak ik cho- ralanu ishlab chiqdi va don-darmonlar yarakh. Rus ohm. Nobel mu- kofoti laureati I. Mechnikov esa orgamzmlami mikroblardan himoya qilish haqida yangi ta’limot yaratdi. ®Ilm(arabcha) - kishining o‘qish, o‘rganish va hayotiy tajribasi or- qali orttirgan bilimi. Fan(arabcha) - to‘g‘riligi amalda tasdiqlangan, tabiat va jamiyat qonuniyatlarini ochib beruvchi hamda atrof-muhitga ta’sir ko‘rsatuv- chi bilimlar tizimi. Sterilizatsiya(lotincha - toza) - tibbiyot va biologiyada turli mod- dalar, bog‘lov materiallari, oziq-ovqat mahsulotlarini zararli mikroor- ganizmlardan butunlay tozalash. 10 - Jahon tarixi, 9-sinf 145
Pasterlash(muallif shaxs Paster nomidan olingan) - zararli mik- roorganizmlami o‘ldirish uchun suyuqlikni 60-80°C gacha qizdirish va ulami tezda sovitish. Batsilla - kasallik qo‘zg‘atuvchi va tarqatuvchi mikroorganizm (mik- rob - tayoqcha). XIX asr oxiri - XX asr boshlarida ilm-fan rivojiga sabab bo‘lgan olimlami qayd eting.
Fizika fanida qanday kashfiyotlar amalga oshirildi?
Kimyo fani sohasida ilmiy kashfiyotlami amalga oshirgan mash- hur olimlarning ishlari haqida nimalami bilib oldingiz?
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida qaysi yangi fan sohalariga asos solindi? Jamiyat hayotida fanning ahamiyati qanday? Fikr yuriting.
Genetika hozir qayerlarda qo‘llanilmoqda?
Ch. Darvin ta’limotiga hozir qanday qaralmoqda? Evolutsiya ni-
ma? „Jahon tarixi“ darsligining^ushbu mavzusida olgan ma’lumotla- ringizni fizika, kimyo va biblogiya darsliklaringizdan olgan ma’lumotlar bilan to‘ldirin£. Sizda paydo bo‘lgan ba’zi muloha-
zalar va savi 5. XIX asr oxiri mashhur biror io‘yicha o‘qituvchilaringizga murojaat qiling. EX asr boshlarida nega yurtimizdan dunyoga atshunos alloma yetishib chiqmagan? ,40-§. Xalq ta’limi. Gumanitar fanlar. San’at
