JAMIYAT TARAQQIYOTINING TABIIY VA
IJTIMOIY OMILLARI
Tabiat, inson
va
jam iyat o‘rtasidagi uzviy bogMiqlik
v a
alo
qadorlik.
Ijtimoiy falsafa uchun nafaqat ijtimoiy m unosabatlar va
shart-sharoitlar, shu bilan birga tabiat-inson, tabiat-jam iyat muno-
sabatlari masalasi ham muhim ijtimoiy-falsafiy muammo sifatida
o ‘rganiladi. Jamiyat falsafiy m a’noda
tabiiy borliqning ajralmas
tarkibiy qismi, ijtim oiy borliqdir. U ning mavjudligi a w a lo tabiiy
borliqning m avjudligiga bevosita bogMiq. Shuning uchun jam iyat
ga va uning taraqqiyotiga ijtimoiy-falsafiy jihatdan yondashilganda,
a w a lo jam iyatni tabiatning bir qismi, insonni tabiiy-biologik or-
ganizm sifatida qarashni bosh mezon tarzida qabul qilish maqsadga
muvofiqdir.
Jam iyat va insonning hayoti va faoliyati tabiat qonunlariga
bo'ysunadi. Jamiyat qanchalik taraqqiy etm asin, uning yashovchan-
ligi tabiiy shart-sharoitlar bilan ham belgilanadi. MaMumki,
tabiat
jam iyatning vujudga kelishi va rivojlanishining tabiiy shart-sharoiti
va moddiy zaminidir. Jam iyat tabiatning tarkibiy qismi boMsa, in
son uning evolyutsion taraqqiyotining cho‘qqisi.
Tabiat — keng m a’noda butun borliq olam va uning xilma-xil
shakllari; tor m a’noda kishilarning m oddiy va m a’naviy ehtiyoj-
larini qondirish manbai boMgan atrof-muhitdir. Inson o ‘zining ha
yoti davomida butun borliqdan emas, balki uni o ‘rab turuvchi va
uning ta ’siri doirasida turgan tabiiy muhitdan foydalanadi.
Inson va jam iyat taraqqiyotida tabiiy om illar o ‘ziga hos
bazis
vasifasini o ‘taydi. Bu borada rus faylasufi V.P. Petrov “Insoniyat
jam iyati taraqqiyotining asosiy yo‘nalishlari va harakatlantiruv-
chi kuchlari” nomli asarida keltirib o ‘tgan gipotezalarga murojaat
qilamiz. “Inson, — deb yozadi V.P. Petrov, — tabiatning quyidan
yuqoriga cheksiz rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan obyektiv
47
boshqaruv mahsulidir... Tabiat tom onidan qo‘l(panja)ni
eslatuvchi
organning yaratilishi insonning paydo b o ‘lishiga olib keldi... Biroq
panjanining paydo b o ‘lishi prim atning birdaniga insonlashishiga
olib kelmadi... Sayyora tarixi hayvonlarning yashash tarzini o'zgar-
tirib yuborgan bir necha ekologik davrlar (m uzlik davri)ni boshdan
kechirgan. Bunday davrlar “ uyg'otish” rolini o'ynagan. B u davr
prim atlam ing yashash m uhiti b o 'lg an o ‘rm onlarning yo'qolishi va
kam ayishiga olib kelib, yanada qiyin sharoitlarni keltirib chiqar-
gan... B ir qism prim atlar yangi sharoitga ko'nikishga erishgan.
Bunda tekislikda yashash tarziga o ‘tish
tananing vertikal holatga
o ‘tishiga turtki bergan, ya’ni oyoqda yurishga m oslashgan va bu
o ‘z navbatida qo‘l yordam ida turli qurollam i ishlatish imkonini
bergan. M evalar kabi oziq-ovqatlam ing kamayib ketishi ov qilib
ozuqa topishga majbur qilgan. Buning uchun o ‘z navbatida qurollar
kerak edi. Jam oada harakatni koordinatsiya qilishga b o'lgan zaruri-
yat nutqning paydo bo‘lishiga olib keldi”’. Olimning gipotezasi pri
m atlam ing insonga aylanishida tabiiy om illam i asosiy kuch sifatida
ko‘rsatishga asoslanadi.
Insonning
ijodiy im koniyatlari, uning tabiati v a o ‘zgartirish
qobiliyatlariga kelganda, ular chek-chegarasizdir. M oddiy ishlab
chiqarish jarayonida odam lar o'rtasida vujudga keladigan muno-
sabatlarsiz ishlab chiqarishning o ‘zi ham , inson hayoti m oddiy sha-
roitlari ham bo‘lmaydi, demakki, jam iyat ham boMmaydi. Jamiyat,
bu — odam lam ing birgalikda harakati, o ‘zaro ta ’sirining mahsulidir,
bu — odam lam ing ijtim oiy munosabatlaridagi insonning o ‘zidir.
Tabiat rivojining oliy bosqichi bo'lm ish jam iyat faqat tabiiy
omil negizidagina yashaydi, rivojlana oladi-va uning tabiiy omil bi
lan doim iy o 'zaro ta’sirida b o 'lish shartidir. K elib chiqishi jihatidan
tabiat bilan bog'liq b o 'lg an jam iyat har
holda tabiatning alohida
qism i sifatida yashaydi v a rivojlanadi.
1
Петров В. П.
Движущие силы и основные пути развитие человеческого
общество. М., Геодезия. 2000, С. 12.
48
Inson o ‘zining tabiatga k o ‘rsatayotgan salbiy ta ’sirining oqibat-
larini sezgach va bilgach, tabiatdan oqilona, rejali, tejab-tergab foy-
dalanish va uni m uhofaza qilish zarurligi haqida o ‘y!ay boshladi.
“Tabiatni muhofaza qilish” term ini dastlab 1913-yil birinchi
xalqaro tabiatni m uhofaza qilish b o'yicha Shvetsariyada o ‘tkazil-
gan s ’ezddan so ‘ng keng tarqaldi.
Ekologiya va tabiatni m uhofaza qilish muammolari keskin-
lashib, o ‘ta ziddiyatli tus olgan hozirgi davrda tabiat va jam iyat
o ‘rtasidagi m unosabatlam i m uvozanatga keltirish asosiy vazi-
falardan hisoblanadi.
Tabiiy m uhit holatining inson ta ’sirida o ‘zgarishi, jo n li va jo n -
siz komponentlarga kuchli antropogen ta ’sir ekologik muammo
lami keltirib chiqaradi.
Mahalliy, m intaqaviy v a umumsayyoraviy
ekologik m uam m olam i ajratish mumkin. Ayrim yirik shahar, sanoat
markazlari, alohida tum anlarda mahalliy, O rolbo'yi, Chem oblda
mintaqaviy ekologik tang vaziyatlar vujudga kelgan. Ozon tuynuk-
lari muammosi, kislotali yom g‘irlar, choMlanish, dunyo okeanining
ifloslanishi va boshqalar um um sayyoraviy
ekologik muammolar
hisoblanadi. Yer yuzida ekologik inqiroz havfining real ekanligini
ko‘rsatadi. A gar keyingi 30-40 yil ichida ekologik m uam m olam i
hal qilish uchun barcha chora-tadbirlar k o ‘rilm asa ekologik inqiroz
muqarrardir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
