Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

JAMIYATNING IQTISODIY HAYOTI
Jam iyatning iqtisodiy hayoti, qonunlari, tarkibiy tuzilishi.
Insonlarning yashashi, har tom onlam a kamol topishi uchun zarur 
boMgan barcha ne’m atlar ularning hayotiy ehtiyojlarini tashkil etadi.
Ehtiyojlar nihoyatda turli-tumandir. U larga turli jihatdan yon- 
dashish mumkin. K o‘pgina, iqtisodchilar u yoki bu xususiyatlariga 
k o ‘ra ehtiyojlam i turli guruhlarga ajratib, tushuntirishga harakat 
qilishadi. Alfred M arshall nem is iqtisodchisi Germ anning fikriga 
asoslanib, ulam i absolyut va nisbiy, minimal va maksimal darajada- 
gi ehtiyojlar, qondirilishi zarur va qondirilishi kechiktirsa boMadi- 
gan, bevosita va bilvosita qondiriladigan, joriy va kelajakda qondi- 
riladigan ehtiyoj larga boMadi. Ayrim adabiyotlarda: birlam chi - eng 
zarur va ikkilamchi — qondirilishi kechiktirsa m um kin boMadigan 
ikkinchi darajadagi ehtiyojlarga boMinadi. Birlam chi ehtiyojlarga 
insonning eng zarur boMgan oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa 
shunga o ‘xshash uzviy talablari, ikkilamchi ehtiyojlarga insonning 
m a’naviy, intellektual faoliyati bilan bogMiq boMgan bilim olish, 
san’at, turli ko‘ngilochar tadbirlarga qatnashish kabilam i kiritish 
mumkin. Lekin bunday tabaqalash shartlidir.
Inson ehtiyojlari tarkibiga turli jihatdan yondashib, uni har xil 
guruhlarga ajratish mumkin:
1. Ehtiyojlar subyektlariga ko‘ra:
a) individual;
b) guruh;
v) umumjamiyat ehtiyojlariga boMinadi.
Individual ehtiyoj — bu h ar b ir inson uchun boMgan zaruratni 
ifodalaydi.
Guruh ehtiyoj i—bu oila yoki b ir to * p kishi lam ing biror m aqsadda 
birlashgan guruhlari (mehnat jam oasi, turli uyushm alam ing) ehti-
56

---

yojlari b o ‘lib, birgalikda yashash, faoliyat yuritish jarayonida vu- 
judga keladigan um um iy ehtiyoj lardir.
U m um jam iyat ehtiyoji — bu mamlakat miqyosida, qolaversa, 
y er kurrasi m iqyosida insonlarning shakllangan, tarkib topgan eh- 
tiyojlaridir. U o‘z ichiga birinchidan, barcha turdagi individual va 
guruh ehtiyojlarini olsa, ikkinchidan jam iyatning yaxlit organizm 
sifatida yashab turishi uchun zarurdir. Bularga tabiiy resurslam i as- 
rash, tinchlik, jam iyatni boshqarish va hokazolam i kiritish m um ­
kin. Jam iyatning ehtiyoji turli ijtim oiy toifa va guruhlarga m ansub 
kishilar ehtiyojining yaxlitligi sifatida nam oyon boMadi. Tabaqala- 
nish darajasiga qarab ular ham farqlanadi.
2. Ehtiyojlar obyektiga ko‘ra: m oddiy va ijtim oiy-m a’naviy eh­
tiyojlarga boMinadi.
M oddiy ehtiyojlar azaliy boMib, ular inson bilan birga vujudga 
kelgan, eng zarur va hayot uchun kerakli ashyolardir. Oziq-ovqat, 
kiyim-kechak, turar-joy, transport va hokazolar shular jum lasiga ki­
radi. U lar yashashning birlamchi shartidir.
Ijtim oiy-m a’naviy ehtiyojlar azaliy boMmay, jam iyat taraqqiyo­
tining m a’lum bosqichida, sivilizatsiya paydo boMishi bilan yuzaga 
keldi. Jam iyat rivojlangan sari bunday ehtiyojlar tabiiy zaruratga 
aylana boradi.
3. Faoliyat doirasi ijtim oiy-iqtisodiy ehtiyojlar jihatidan mehnat 
qilish, atrofdagilar bilan m uloqotda boMish, dam olish, ish qobili- 
yatini tiklash, iqtisodiy faoliyat yuritish kabilam i o ‘z ichiga oladi.
4. U lar qay tarzda qondirilishi jihatidan qaralganda, yakka va 
birgalikda qondiriladigan ehtiyojlar k o ‘zg a tashlanadi. H ar bir in­
son o ‘z ehtiyojlarining bir qismini yakka tartibda, ikkinchi qismini 
esa boshqalar bilan birgalikda qondiradi.
5. Ularni qondirishdan qanday m aqsad k o ‘zlanganiga qarab, 
shaxsiy va ishlab chiqarish ehtiyojlariga boMish mumkin. Bosh- 
qacha aytganda, iste’mol tovarlari va iqtisodiy resurslarga boMgan 
ehtiyojlardir.
Jam iyatning um um iy ehtiyojlari tarkib topishi va rivojlanishi- 
ga qator om illar ta ’sir k o ‘rsatadi.U lam i um um iy tarzda quyidagi 
guruhlarga boMish mumkin.
57

---

1. Aholi soni, yoshi, jinsi.
2. Tabiiy-geografik sharoit.
3. Tarixiy m illiy an’analar va odatlar.
4. Jam iyatning iqtisodiy taraqqiyoti.
5. M adaniy jihatdan erishilgan daraja.
Jam iyat h ar xil odamlardan tarkib topar ekan, albatta ulam ing 
har birining ehtiyoji shakllanishiga ta ’sir etadigan obyektiv va sub­
yektiv om illar mavjud.
Jam iyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti ehtiyoj lam ing yuk- 
salib borishi qonunida o ‘z ifodasini topadi. Bu qonun