Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

ishlab chiqa­
rish va madaniyatning rivojlanishi bilan inson ehtiyojlarining
yuksalib borishini, uning miqdoran о ‘sib, tarkiban yangilanib bo-
rishini ifodalaydi.
Iqtisodiyot nazariyasi asosini ikki: ehtiyojlam ing cheksizligi va 
ulam i qondirish uchun zarur tovarlam i ishlab chiqarish va xizm at 
k o ‘rsatish uchun kerakli resurslam ing cheklanganligi muammolari 
qamrab oladi. Yer yuzida aholi bugunga kelib 6 milliard kishidan 
oshdi. Erdagi tabiiy boyliklar, ekin maydonlari, o ‘rmonlar, qazil- 
m a boyliklar, chuchuk suv va o ‘simlik, hayvonot dunyosi miqdori 
cheklangan. U lar kamayib borayapti. S arf etilgan y er osti boylikla- 
rini umuman qayta tiklab bo‘lmaydi.
Ehtiyojlar doim o kengayib borishi, resurslam ing esa cheklan­
ganligi sababli zaruratni to‘la qondirish uchun kerakli m iqdorda 
tovar ishlab chiqarishning imkoni y o ‘q. Shuning uchun har bir 
kishidan tortib jam iyat m iqyosigacha cheklanganlik muammosiga 
duch kelinadi. Cheklanganlik esa har qadam da bizni izlanishga, 
tanlashga m ajbur qiladi.
H ar qanday jam iyat, u o ‘z rivojlanishining qaysi bosqichida 
bo'lm asin, ishlab chiqarishsiz yashay olmaydi. Shu bilan birga, 
bir qancha m asalalar ham borki, ularni ijtimoiy falsafa ham chet- 
lab o ‘tishi mumkin emas. Bu, birinchidan, jam iyatning o ‘z-o ‘zidan 
rivojlanadigan ijtimoiy tizim sifatidagi mohiyati va uning rivojla­
nish asoslari haqidagi masalalar, shu jum ladan iqtisodiy muam m o; 
ikkinchidan, jam iyat va uning iqtisodiy hayoti nisbatini aniqlash
58

---

muammosi; uchinchidan, iqtisodiy ongning shakllanishi va uning 
jam iyat iqtisodiy hayotiga ta ’siri masalalari.
Ishlab chiqarish jarayonining mazmunini chuqur anglash uchun, 
eng a w a lo , ishlab chiqarish om illari va ulam ing tarkibiy qismlari 
bilan tanishib chiqish m aqsadga muvofiq hisoblanadi.
Ishlab chiqarish jarayonida bevosita q o ‘llaniluvchi barcha 
resurslar ishlab chiqarish omillari deyiladi. Iqtisodiyot tizim i va 
shaklidan qat’i nazar uchta omil: ishchi kuchi, m ehnat qurollari va 
mehnat predmetlari boMishi shart.
Ishchi kuchi deb insonning m ehnat qilisHga boMgan aqliy va jis- 
m oniy qobiliyatlarining y ig ‘indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mehnat 
qobiliyatiga ega boMgan kishilar uchun xosdir. Lekin ishchi kuchi 
insonning o ‘zi em as, yoki uning mehnati ham em as, uning qobili- 
yatidan iboratdir.
M ehnat qurollari deb, inson uning yordam ida tabiatga, mehnat 
predmetlariga ta ’sir qiladigan vositalarga aytiladi. Bularga mashi- 
nalar, stanoklar, traktorlar, qurilmalar, uskunalar va boshqalam i m i- 
sol keltirish mumkin.
M ehnat predm etlari esa bevosita m ehnatga ta ’sir qiladigan, 
ya’ni mahsulot tayyorlaydigan narsalardir. Yer, suv, xom ashyo va 
boshqa turli m ateriallar m ehnat predm etining asosiy turlarini tash­
kil etadi. M ehnat predm etlari tabiatda tayyor holda uchrashi mum­
kin yoki oldingi davrdagi mehnat m ahsuli, y a ’ni xom ashyo boMi­
shi mumkin.
M ehnat qurollari va m ehnat predm etlari birgalikda ishlab chiqa­
rish vositalari deb yuritfladi. B u esa m ehnat jarayonining tabiatidan 
kelib chiqadi; shuning uchun ham ishlab chiqarish vositalari barcha 
ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar, insoniyat taraqqiyotining ham m a bos- 
qichlari uchun xosdir. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga doir ko'pchilik 
adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning to ‘rt omili: m ehnat, kapital, 
yer, tadbirkorlik qobiliyati tan olinadi.
B u yerda ishchi kuchi bilan m ehnat o ‘rtasidagi farqni anglab 
olish ju d a muhimdir. Chunki, mehnat insonning, to ‘g‘rirogM ishchi 
kuchining m a’lum m aqsadga qaratilgan faoliyati jarayoni boMib, 
ishchi kuchi tushunchasidan tam om ila farqlanadi. M a’lum ki, ish-
59

---

chi kuchi insonning m ehnatga boMgan aqliy va jism oniy qobiliya- 
ti, uning bilim, m aiaka darajasi bilan birgalikda ishlab chiqarishda 
qatnashishiga tayyor turgan om illardan biri hisoblanadi. M ehnat 
esa barcha omillaming, shu jum ladan, ishchi kuchining ishlab 
chiqarish vositalari bilan q o ‘shilishi natijasida sodir boMadigan va 
maMum samara olishga qaratilgan faoliyatdir.
“Kapital” tushunchasi ham turli adabiyotlarda turlicha talqin 
qilinadi. K o‘pchilik “kapital” kategoriyasini tarixiy tushuncha 
deb qarab, uning kapitalizm ga xosligini isbotlaydi va kapitalni o ‘z 
egasiga qo'shim cha qiym at keltiruvchi, o ‘z-o‘zidan ko‘payuvchi, 
o ‘suvchi qiym at deb hisoblaydi. Ayrim g 'arb iqtisodchilari ham, 
masalan, J.Klark, L.Valras, I.Fisherlar kapitalga darom ad keltiruv­
chi, foyda keltiruvchi, foiz keltiruvchi qiym at deb qaraydilar.
Q ator g ‘arb iqtisodchilarining, jum ladan, D.Xayman, P.Xeyne, 
E.Dolon, J.Robinson, R.D om bush va boshqalam ing fikrini kelti- 
rib va ulam i umumlashtirib, professor V.D.Kamaev o ‘zining ilmiy 
rahbarligida yozilgan darsligida “haqiqatdan ham — kapital o'zidan 
o ‘zi ko‘payuvchi qiym at”1 deb keltiradi.
B iz “kapital” deganda o ‘z egalariga daromad keltiradigah, ish­
lab chiqarish va xizm at k o ‘rsatishning ham m a sohalarida qoMla- 
nadigan ishlab chiqarish vositalarini, sotishga tayyor turgan tovar- 
lam i, yangi vositalar va ishchi kuchini sotib olishga moMjallangan 
pul mablagMarini, ulam ing ashyoviy tomoni va qiym atining birli- 
gini tushunamiz. Boshqacha qilib aytganda, “ kapital” ham qiymat- 
ga, ham naflilikka ega boMgan, ishlab chiqarish va xizm at ko‘rsa- 
tish jarayonida foydalaniladigan, yollanm a mehnat (ishchi kuchi) 
tomonidan harakatga keltiriladigan vositalardir.
Ham m a adabiyotlarda yerga deyarli bir xil tushuncha beriladi, 
y a ’ni “er” deganda tuproqning unumli qatlami, o ‘tloqlar, yaylov- 
lar, suv, havo, o ‘rmon, qazilm a boyliklar, umuman tabiiy resurslar 
tushuniladi.
1 
Qarang: Экономическая теория: Учеб. для иуд. высш. учеб. заведений / 
Под ред. В.Д.Камаева. - 10-е изд., перераб. и доп. - М.: Гуманит. изд. венгр 
ВЛАДОС, 2004, - С. 217.
08

---

Bozor iqtisodiyoti sharoitida katta e ’tibor beri ladigan omillardan 
biri tadbirkorlik qobiliyatidir. “Tadbirkor” deb iqtisodiy resurslar, 
ya’ni ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi resurslarining, ta­
biiy resurslam ing bir-biriga qo'shilishini ta ’minlaydigan, tashkilot- 
chi, yangilikka intiluvchi, tashabbuskor, iqtisodiy bo‘hron xavfidan 
qo'rqm aydigan kishilarga aytiladi; bu xislatlar majmui esa tadbir­
korlik qobiliyati deb yuritiladi. Hozirgi davrda ayrim adabiyotlar­
da axborot va uning vositalarini, ekologiyani ham alohida omil deb 
ko‘rsatadilar. Bizning fikrimizcha, ular y e r va kapitalda o ‘z ifodasini 
topadi. Shuning uchun ulam i alohida om il deb qarashga hojat y o ‘q.
Insonning yasham og‘i uchun zarur boMgan tirikchilik vosita­
lari, xususan oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, ishlab chiqarish 
vositalari boMishi zarur. U lar tabiatda iste’mol uchun tayyor holda 
bo‘lmaganligi sababli, ulam i insonlar ishlab chiqarishi lozim. De­
mak, ishlab chiqarish tabiat buyum larini kishilar ehtiyoj ini qondi- 
rishga moslashtirish jarayonidir.
Shuni alohida ta ’kidlash kerakki, birinchidan, ishlab chiqarish 
jarayonida ne’m atlar yaratishni m aqsad qilib mehnat qiladilar; ik- 
kinchidan, kishilarning m ehnat faoliyati yakka ajralgan holda emas, 
balki birgalikda, hamkorlikda yuz beradi.
Insonlar m ehnat faoliyatlari doirasini doim o kengaytirib, ish­
lab chiqarish jarayonini to ‘xtovsiz m ukam m allashtirib boradilar. 
Chunki iqtisodiy rivojlanishning barcha m uam m olari ehtiyojlam i 
qondirish uchun resurslam i sa rf qilishi bilan bog‘liqdir. B u muam­
m olam i hal etish ikki aksiom aga asoslanadi:
Jam iyat ehtiyojiarining cheksizligi;
Ishlab chiqarish uchun zarur boMgan jam iyat resurslarining 
cheklanganligi.
“M oddiy ehtiyojlar” deganda insonlarning hayotiy zarur tovar 
va xizm atlam i sotib olish, ulardan foydalanish zaruriyati tushunila­
di. M oddiy ehtiyojlam ing ikki turi majud:
— Inson ehtiyojlari;
— Ishlab chiqarish ehtiyojlari.
61

---

Inson ehtiyojlari iste’mol buyumlari va xizm atlarda qondirila- 
di. Ishlab chiqarish ehtiyoji esa mehnat qurollari va xomashyoda 
qondiriladi.
Ehtiyojlam i qondiruvchi vositalar “ne’matlar” deyiladi. N e ’mat- 
lar miqdori ehtiyojlarga nisbatan cheklangandir.
“Iqtisodiy resurslar” deganda tovar va xizm atlam i ish­
lab chiqarishda ishlatiladigan tabiiy, insoniy va odam lar ishlab 
chiqargan resurslar tushuniladi. U nga ishlab chiqarish sharoitlari, 
asbob-uskunalar, mashinalar, har xil turdagi m ehnat, yer osti qazil- 
malari va yer kiradi.
Resurslam ing barchasini ikki turga boMish mumkin:
— M oddiy resurslar — yer, xom ashyo materiallari, kapital;
— Insoniy resurslar — m ehnat va tadbirkorlik layoqati.
Resurslar har doim m avjud iqtisodiy rivojlanish darajasida bar­
cha ehtiyojlami qondirish uchun zarur boMgan hajm dan kam boMa­
di yoki insonlarning jam i m oddiy ehtiyojlari ham m a mavjud resurs­
lam i ishlab chiqarish im koniyatlaridan ortiqdir. Shu sabab mutlaq 
moM-koMchilikka erishib boMmaydi. Bizning ehtiyojlar cheksiz, 
resurslar esa noyob v a chegaralangan boMgani uchun biz ham m a 
ehtiyojlam i toMiq qondira olmaymiz.
Jam iyat chegaralangan resurslardan samarali foydalanishga 
harakat qiladi. Buning uchun esa u toMiq ishlab chiqarish hajmi va 
toMiq bandlikni ta’minlamogM zarurdir. “ToMiq bandlik” deganda 
ishlab chiqarish uchun yaroqli boMgan barcha resurslardan foyda- 
lanish tushuniladi. Iqtisodiyot ishlashni xohlovchi va bunga qodir- 
lami ish bilan ta ’minlashi, barcha ishlab chiqarish vositalarini ish- 
latishi zarurdir.
“Ishlab chiqarishning toMiq hajmi” deganda resurslam i samara­
li taqsim lash tushuniladi, y a ’ni qoMlanilayotgan resurslardan shun­
day foydalanish kerakki, bunda mahsulotning hajmi ortib borsin. 
Resurslam ing chegaralanganligi jam iyat oldiga iqtisodiy nuqtai 
nazardan eng maqbul m iqdorda tovar va xizmatlami ishlab chiqa­
rish muammosini ko'ndalang qilib qo‘yadi. Jam iyat qaysi mahsulot- 
lam i qanday m iqdorda ishlab chiqarishi, demak, qaysi tarm oqlar 
qanday sur’atlarda rivojlanishi zarurligini aniqlab olishi zarurdir.
62

---

Jahon iqtisodiy adabiyotida ijtim oiy-iqtisodiy tizim lam i tas- 
niflashda ulardan tashqari:
1. Ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik shakli.
2. Iqtisodiy faoliyatni boshqarish va koordinatsiyalash, tartibga 
solish uslubi bo'yicha yondashish, tahlil qilish ham keng yoyilgan.
Iqtisodiyotning asosiy muammosini hal qilish y o ‘llari:
— iqtisodiy resurslar m iqdorini ko‘paytirish;
— resurslar unum dorligini oshirish;
— resurslardan foydalanishning turli m uqobil variantlaridan eng 
samaralisini tanlash;
— resurslam i samarali u y g ‘unlashtirish;
-ja m iy a t ehtiyojlarini cheklash.
Jamiyat iqtisodiy hayotida muayyan obektiv qonunlar amal 
qiladi. Iqtisodiy qonunlar iqtisodiy jarayonlam ing turli muhim to­
monlari o ‘rtasida yuzaga kelib va muqim takrorlanib turadigan, uz- 
viy iqtisodiy zaruratni taqozo etuvchi aloqalardir.
Iqtisodiy qonunlar quyidagi turlarga bo‘linadi:
— um um iqtisodiy qonunlar — jam iyat taraqqiyotining ham m a 
bosqichlarida, iqtisodiyotning aniq ijtim oiy shaklidan qat’i nazar, 
amal qiluvchi qonunlardir. M asalan, m ehnat taqsim oti, jam g'arish, 
mehnat unum dorligining o ‘sib borishi, ehtiyojlam ing yuksalishi, 
mehnat turlarining almashuvi, farovonlik qonunlari;
— form atsion - m axsus qonunlar. B ular faqat ijtimoiy-iqtisodiy 
tizim doirasida amal qiluvchi, shu tizim ning maxsus xususiyatla- 
rini ifoda etuvchi qonunlardir: feodalizm , kapitalizm, imperializm, 
sotsializm qonunlari;
— davriy oraliq qonunlar - m a’lum davrda turli ijtimoiy-iqti- 
sodiy tizim da amal qiluvchi qonunlam ing maxsus tuzum ga aloqasi 
boMmagan holda ulami birlashtirib turuvchi m unosabatlar - bozor 
iqtisodiyoti qonunlari. M asalan, talab va tak lif qonunlari. 
Iqtisodiy 
taraqqiyot va uning asosiy omillari. 
Ishlab chiqarish jarayoni 
eng a w a lo mehnat jarayonidir. 
Mehnat
- bu, insonlarning foydali 
faoliyati b o'lib, insonlarning o ‘z ehtiyojlarini qondirish maqsadida 
tabiat ne’matlariga ta ’sir k o ‘rsatib o‘z ehtiyojiga muvofiqlashtirish
63

---

jarayonidir. Shuningdek, mehnat iqtisodiy taraqqiyotning asosiy 
omili hisoblanadi
M ehnatning quyidagi jihatlariga e ’tibor berish zarur:
Inson ongli m ehnat qiladi,- o ‘zi uchun zarur b o ‘lgan tirikchi- 
lik vositalarini ishlab chiqaradi va takror ishlab chiqaradi. Uning 
hayvonlardan farqi ham ana shunda. U o ‘zi bilan tabiat o ‘rtasidagi 
m oddiy almashuv vositasini tartibga solib, nazorat qilib turadi;
M ehnat jarayonida inson faqatgina tabiatning o ‘zgarishiga ta ’sir 
qilibgina qolmasdan, o ‘zining bilim doirasini kengaytiradi. Taj- 
ribasini, malakasini oshiradi va o ‘zi ham o ‘zgarib boradi, u inson 
ongining o'sishi va taraqqiy qilishining asosiy om ili b o ‘lib may- 
donga chiqadi.
“M ehnat - um um iy ehtiyojlam i qondirish y o 'lid a tabiat n e ’mat- 
larini o ‘zlashtirishga qaratilgan, individ va jam iyat hayoti uchun 
zarur bo‘lgan moddiy va m a’naviy farovonlikni yaratishga y o ‘nal- 
tirilgan insonning m aqsadga muvofiq faoliyati bo‘lib, u inson mav- 
judligining bosh mezonidir”1.
M ehnat jarayonida o ‘z ta ’sirini o ‘tkazadigan tabiat ashyolari