Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Industrial ja m iya t sh a kli
— “Industrial jam iyat” atamasi ilk bor 
X IX asrda sotsiologiyaning y irik namoyandalari O.Kont, G.Spen- 
ser, E.Dyurgeymlar tom onidan qo'IIanilgan.
XX asrning 50-60 yillarida G 'arb d a “industrial jam iyat” naza­
riyasi shakllandi. Texnologik determ inizm tam oyillariga asoslan­
gan b u nazariya a w a l boshdanoq ikki variantda shakllandi: birin- 
chisi 1956—1959 yillardan R.Aronning Sarbonnadagi m a’ruzalarida 
va ikkinchisi- Rostouning “Iqtisodiy o ‘sish bosqichlari. Nokom - 
munistik m anifest” kitobida.
“Industrial jam iyat” nazariyasining m ohiyati shundan iboratki, 
ijtim oiy taraqqiyot jarayonidagi tub ijtimoiy—iqtisodiy, siyosiy va 
madaniy o‘zgarishlar “an’anaviy” agrar jam iyatlam ing “industrial” 
jam iyatga transformatsiyasi natijasida y u z beradi: Bunday trans- 
form atsiya sanoat revolyutsiyasi v a u bilan bog‘liq tezkor va keng
1 
GiddensE.
Sotsiologiya: Oliy o‘quvyurtlariuchunqo'llanma/Tarj.N.Mamatov, 
J.Begmatov. — Т.: Sharq, 2002. -B. 75-76.
33

---

rniqyosda texnikaning jam iyatdagi barcha sohalarga kirib borishi 
natijasida am alga oshadi.
Aynan texnikaning tez rivoj lanishi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti- 
ning asosiy determinant! sababi b o ‘lib qoladi. Industrial jam iyat 
shakllanishining asosiy tarkibiy qismlariga uning paydo boMish 
jarayonida yirik m ashina ishlab chiqarishi (Rostou) erkin savdo 
va um um iy bozorga asoslangan iqtisodiyotning m illiy sistemasi 
(Aron), tim soli korxona. m ehnatning korxonalashgan shaklda tash­
kil etilishi (Toffler) kiradi.
Bellning fikricha, industrial jam iyatning ijtimoiy dinamikasini 
belgi lovchi asosiy o ‘zgaruvchan k o ‘rsatkichlari - m ehnat v a kapital 
bo‘lib qoladi. Bu tezisga asoslanib, D arendorf bunday jam iyatdagi 
asosiy ijtimoiy konflikt (kelishm ovchilik)ning sababi proletariat va 
kapitalistlar o ‘rtasidagi ziddiyatdir, deb hisoblagan.
“A n’anaviy” jam iyatlarga xos bo‘lgan qat’iy ijtimoiy chega- 
ralar industrial jam iyatdagi faol ijtimoiy harakatchanlikning oshib 
borishi bilan buziladi, a n ’anaviy nasliy imtiyozlarning o ‘mini im- 
koniyatlam ing tengligi egallaydi. B u esa fuqarolar Jiuquqlarining 
kengayib va boyib borishiga, ijtimoiy-siyosiy hayotning demokrat- 
lashuviga olib keladi.
Industrializm qudratining oshib borishi ham da mutaxassislar- 
ning boshqa sohalami boshqarishdagi mavqei o'sishi bilan industri­
al jam iyatda m ulkchilikning boshqaruv jarayonidan ajralishi sodir 
bo‘lib, haqiqiy hokimiyat, ‘4exnostruktura” — olimlar, muhandis va 
texniklar, savdo, reklama, jam oatchilik bilan aloqalar bo‘yicha mu- 
taxassislardan tashkil topgan maxsus ijtimoiy tashkilot qoMiga o ‘ta- 
di (Gelbreyt). Shunday qilib, industrial jam iyat tarkibiga keyingi 
taraqqiyot jarayonida barham topgan, xususiy hodisa sifatida “ka- 
pitalistik jam iyat” ham kiradigan keng qamrovli ijtimoiy kategori- 
ya sifatida namoyon b o ‘ladi. X X asm ing 7 0 -90 yillari davomida 
industrial jam iyatga oid fikrlarda tanqidiy baho ko'proq o ‘rin oldi.
Xususan, hozirgi ijtim oiy-siyosiy taraqqiyot industrial jam iyat 
qadriyatlarining inkor etilishiga olib kelgani, bu jam iyat hozir in- 
qirozga yuz tutayotgani, insoniyat esa “industrial jam iyatga nisba- 
tan o ‘zini o ‘zi ko'proq o ‘zgartirish qobiliyati bilan farq qiluvchi”,
34

---

shartli ravishda “postindustrial jam iyat” (axborotlashgan jam iyat), 
deb ataladigan ijtimoiy sistem aga qarab rivojlanib bormoqda, deb 
ko‘rsatiladi.
Axborotlashgan ja m iy a t shakli
— ijtim oiy-iqtisodiy rivojla- 
nish, eng a w a lo , axborotni ishlab chiqarish, unga “ishlov berish”, 
saqlash va jam iyat a ’zolariga yetkazishga bog‘liq boMadigan ja- 
miyatdir.
Falsafiy va sotsiologik tadqiqotlarda “Axborotlashgan jam iyat” 
tushunchasi yangi jam iyat sifatida, y a ’ni ijtim oiy taraqqiyotning 
zamonaviy postindustrial jam iyatga o ‘tilishida va unda faoliyatning 
oshishi axborotni uzatish va saqlashga bogMiq boMadi.
Axborotlashgan jam iyat muammolari bilan shug‘ullangan olim - 
lardan D.Bell, A.Toffler, M . Kastels, U .Rostou, P.Draker, Dj.Gel- 
breyt, F.Uebster va boshqalam ing ishlarini alohida qayd etish 
kerak. U lar “postindustrial jam iyat” va “ axborotlashgan jam iyat” 
konsepsiyalarini sinonim sifatida tadqiq etishgan.
Axborotlashgan jam iy at haqida olim lar turlicha fikrdaiar. Yapon 
olimlarining hisoblashicha, axborotlashgan jam iyatda .kompyuter- 
lashtirish jarayoni odamlarga ishonchli axborot manbaidan foyda- 
lanish, ishlab chiqarish va ijtimoiy sohalarda axborotni qayta ish- 
lashni avtom atlashtirishning yuqori darajasini ta ’m inlashga imkon 
beradi.
Axborotlashgan jam iyat tushunchasi 1960 yillam ing ikkinchi 
yarm ida paydo boMib, uni Tokio texnologik universitetining pro- 
fessori yu.Xayash birinchi boMib fanga kiritgan. M uallifning fikri­
cha, m oddiy mahsulot em as, axborotlashuv m ahsuloti jam iyatning 
shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi kuchiga aylanadi.
Axborotlashgan jam iyat tushunchasining rivojida am erikalik 
jam iyatshunos olim D.Bellning “Industrial jam iyat davrining kela- 
jagi. Ijtim oiy bashorat qilish tajribalari” (1973) nom idagi kitobida 
insoniyat jam iyati tarixini uch asosiy bosqichga: agrar, industrial va 
postindustrial (industrial davrdan so'nggi) davrlarga boMib chiqa­
di. Industrial jam iyatning asosiy rivojlanish manbai — energetik 
manbalar va energiyani ishlab chiqarish, tarqatish imkoniyatlari 
mavjudligi dir. A xborotlashgan jam iyatda esa ishlab chiqarishning
35

---

manbai bilimni to‘plash texnologiyalari, axborotni qayta ishlash va 
axborot kommunikatsiyalariga bogMiq. Bilim va axborot hozirgi 
kunda jam iyat rivojlanishining asosiy manbai hisoblanadi.
Axborotlashgan jam iyatga oid qiziqarli falsafiy konsep- 
siyalardan biri yapon olimi I.M asudaga tegishlidir. Kelajakda 
shakllanadigan yangi jam iyatning poydevori bo'lib kom pyuter tex- 
nologiyasi xizm at qiladi. B u texnologiyaning asosiy vazifasi inson 
aqliy m ehnatining faolligini kuchaytirish yoki o'rnini bosishdir.
I. 
M asuda fikricha, “axborotlashgan jam iyatda insoniy qadri- 
yatlar o ‘zgaradi”, bu jam iyat sinflarga boMinmaydi va ziddiyatsiz — 
ya’ni, ahil, tinch-totuv jam iy at bo‘lib, uni chog'roq hukum at va 
davlat apparati boshqaradi.
Axborotlashgan jam iyatning yana bir nazariyotchisi E.Toffler 
“U chinchi toMqin” deb nom langan kitobida tamaddun tarixidan 
uchta toMqinni ajratib oladi: birinchi toMqin - agrar (XVIII asrga- 
cha), ikkinchisi - industrial (XX asrning 50-yillarigacha), uchin- 
chisi — industrial davrdan so‘nggi davr (XX asrning 50-yillaridan 
boshlab).
1980-1990 yillam i A xborotlashgan jam iyat konsepsiyalarining 
rivojidagi yangi bosqich deb aytish mumkin. B u davrdagi konsep­
siyalar asosan Piter D raker va M anuel K astels tadqiqotlari natijalari 
bilan chambarchas bogMiq. P. D raker konsepsiyasining mohiyati 
a n ’anaviy kapitalizmni yengib o‘tishdan iborat. Uning konsepsiya- 
siga asosan, yuz berayotgan siljishning asosiy belgilari industrial 
x o ‘jalikdan bilim lar va axborotga asoslangan iqtisodiy sistemaga 
kirib borish, kapitalistik xususiy mulkchilikdan voz kechish, hozir­
gi zam on odami uchun yangi qadriyatlarni yaratish, iqtisodiyot va 
jam iyatdagi globallashuv jarayonlari ta ’sirida milliy davlatning 
o ‘zgarishi nazarda tutilgan.
M .Kastels o ‘z fikr-m ulohazalarining tayanch nuqtasi qilib glo­
bal iqtisodiyotni ham da xalqaro moliyaviy bozorlarni olib, ulami 
shakllanayotgan yangi dunyoning asosiy belgilari sifatida qoMlaydi.
Axborotlashgan jam iyat m ohiyatini bir-biriga bogMiq quyidagi 
jarayonlar belgilaydi:
36

---

—axborot va bilim lar — ijtimoiy-iqtisodiy, texnologik va madaniy 
rivojlanishning haqiqiy o ‘zak qudratiga, uning qimmatli manbaiga 
aylanadi;
— ishlab chiqarishning omili bo‘lm ish xom ashyo, mehnat, 
mablag‘ resurslarga tenglashtirilgan axborot va bilim bozorlari 
shakliana boshlaydi;
— axborotni yetkazib berish va undan foydalanishni ta ’min- 
lovchi sohalam ing ahamiyati shiddatli tarzda osha boradi.
Jamiyatni axborotlashtirish jarayoni bir-biri bilan bogMiq 
boMgan quyidagicha uch qism dan tarkib topadi:
— mediatizatsiya (lot. m ediatus — vositachi) — axborot to ‘plash, 
saqlash va tarqatish vositalarini takom illashtirish jarayoni;
— kompyuterlashtirish - axborot qidirish va unga ishlov berish 
vositalarini takom illashtirish jarayoni;
— intellektualizatsiya-axborot yaratish va uni idrok etish qo- 
biliyatini rivojlantirish, y a ’ni jam iyatning intellektual salohiyatini 
oshirish, shu jum ladan sun’iy intellektdan foydalanish jarayonidir.
Umuman olganda, jam iyatni axborotlashtirishni zamonaviy 
axborot-texnika vositalari yordam ida ijtim oiy tuzilm alar va jara­
yonlam i takomillashtirish deb talqin qilish lozim. Axborotlashtirish 
ijtimoiy intellektualizatsiya jarayonlari bilan uyg‘un boMishi kerak. 
Zotan, bu shaxsning va u yashayotgan axborot m uhitining ijodiy 
salohiyatini oshirishga im koniyat yaratadi.
Axborotlashgan jam iyat oldingi jam iyatlardan sifat jihatidan 
farq qiladi. B u yerda m oddiy om illar em as, balki ideal om illar — 
bilim va axborot birinchi o ‘rinda turadi. A xborot va bilim olish, 
ularga ishlov berish, ulam i saqlash va uzatish jarayonida jam iyat 
a’zolarining aksariyati band boMadi. Axborotlashgan jam iyatda ax­
borot ishlab chiqarish m oddiy ishlab chiqarishni siqib chiqarmaydi, 
balki uning ustiga quriladi va m oddiy ishlab chiqarishning rivojla- 
nishiga turtki beradi.