T. Qayıpbergenov shıǵarmalariında feyillerdiń qollanılıwı Kirisiw І bap. T. Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarında feyiller II bap. Feyil tiykarlı qospa feyiller

ІІІ Bap. Qospa feyillerdiń jasalıwı

Feyildiń sóz qosılıw usılı tiykarinan, eki feyildiń qosılıwınan yamasa feyilden basqa sózlerge feyil sóz qosılıp, bir mánige ie bolǵan qospa háreket bildiriledi. Bunday feyiller sóz qosılıw usıl menen jasalǵan feyildiń modelin dúzedi. Atawısh sóz+feyildiń yamasa mánili eki feyildiń qosılısıwı qospa feyillerdi jasaydı. Mısalı: Sálem beriw, jaqsı kóriw, kelip ketiw, kirip shıǵıw t.b. Bul qospa feyillerdiń dáslepki ekewi atawısh sóz benen feyildiń, sońǵı ekewi mánili eki feyildiń qosılısıwınan jasalǵan.

Qospa feyillerde tiykarǵı háreketlik máni qosılısqan eki sózdiń bir pútin leksikalıq birlikke ie bolıwı arqalı ańlatıladı. Máselen, atawısh sózlerge qosılıp kelgen feyiller atawısh sózden feyil jasawshı affiksler sıyaqlı, óziniń qosılısqan sóziniń dáslepki leksikalıq (predmetlik) mánisin háreketlik mánige ótkeredi: sálem beriw(sálemlesiw), xabar et (xabarla), tastıyıq boldı (tastıyıqlandı), t.b.

Sonday-aq, eki feyildiń qosılısıwı arqalı jasalǵan qospa feyillerde de bir pútin háreketlik máni sol eki feyildiń qosılııwı arqalı bildiriledi. Máselen, kelip ketiw, kirip shıǵıw qospa feyillerinde keliw hám ketiw, kiriw hám shıǵıw siyaqlı eki háreketler bar, biraq bul háreketler sol qospa feyildiń quramında dara-dara háreketlik mánilerdi bildirmeydi.Olar sol qosılısqan túrinde bir subekttiń háreketin bildiredi.

Sońǵı anıqlawlar boyınsha eki feyildiń qosılısıwınan barlıq jaǵdayda qospa feyil jasala bermeytuǵınlıǵı anıqlanǵan. Eki feyildiń qosılısıwı qospa feyil jasaw ushın qosılısqan feyildiń ekewi de tolıq mánili sózden bolıwı tiyis. Eger qosılısqan feyillerdiń birewi tiykarǵı, ekinshisi óziniń leksikalıq mánisin joytıp, kómekshi feyil bolıp kelse, bunday jaǵdayda sol feyildiń dizbegi qospa feyil bola almaydi. Onıń dáslepkisi tiykarǵı feyil, sońǵısı tiykarǵı feyilge qosımsha grammatikalıq máni beriw menen sheklenedi. Tiykarǵı háreketlik máni dáslepki komponentte saqlanadı. Sonlıqtan tiykarǵı feyil menen kómekshi feyildiń qosılısıwı (kútip aldi, ozıp shıqtı) arqalı jasalǵan feyiller jańa sapaǵa óte almaydı. Olar feyildiń óz ishinde feyilden feyil jasawshı affiksler sıyaqlı, feyildiń hár túrli morfologiyalıq kategoriyaların jasaw menen sheklenedi. Bul sıyaqlı tiykarǵı hám kómekshi feyillerdiń qosılısıwı arqalı jasalǵan feyiller túrkiy tillerindegi sońǵı izertlewlerdiń anıqlawı boyınsha qospa feyil emes, «feyildiń analitikalıq forması» dep úyreniledi.

Feyildiń sóz qosılıw usıl menen jasalǵan túri qanday sóz shaqapları arqalı jasalıw ózgesheliklerine qaray úsh toparǵa bólinedi: 1) atawısh tiykarlı qospa feyiller 2) feyil tiykarlı qospa feyiller hám 3) analitikalıq formalı feyiller Sóz qosılıw usılınıń úshinshi túriniń ekinshi komponenti (kómekshi feyiller) tiykarǵı feyil menen dizbeklesip, qosımsha máni beriwshi grammatikalıq xizmetti atqaradı, feyildiń morfologiyalıq kategoriyaların jasawǵa qatnasadı Feyildiń sóz qosılıw usıl menen jasalǵan úsh túri jasalıw ózgesheligine qaray bir-birinen ayrılıp turadi. Olardiń dáslepki eki túri (atawısh sóz+feyil, feyil+feyil) jańa sóz jasaydı da, sońǵı úshinshi túri (tiykarǵı feyil+kómekshi feyil) jańa sóz jasay almaydı.