T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 59 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
, 
, 
Egri chiziqli harakat 
Egri chiziqli traektoriya bo’ylab harakatlanayotgan moddiy nuqtaning chiziqli 
tezlanish va tezligini ko’rib chiqamiz (
4-rasm
). 
AV
egri chiziqli traektoriyada harakatlanayotgan moddiy nuqta holatlari 
radius - 
vektorning ko’chishi bilan belgilanadi. 
t
vaqt momentida moddiy nuqta 
radius 
- vektorli 
M
holatda bo’ladi, 

t
vaqt o’tgandan so’ng moddiy nuqta
4- rasm. Moddiy nuqtaning egri chiziqli traektoriya bo’ylab harakati 
radius vektorli 
M
1
nuqtaga ko’chadi. Rasmdan ko’rinib turibdiki, moddiy nuqta 
AV
egri 
chiziq bo’ylab harakatlanganda 
radius-vektor kattaligi va yo’nalishi o’zgaradi. 
O’rtacha tezlik quyidagicha ifodalanadi: 
, 








r
dt
d
r
dt
ds










r
dt
d
r
dt
d
r
dt
s
d
a
2
2
2
2
r

)
(
t
r
r



)
(
1
t
t
r
r





)
(
t
r

t
t
r
t
t
r
t
r










)
(
)
(






---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 60 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
Bu tezlik vektor kattalikdir, uning yo’nalishi 
MM
1
xorda yoki 
kesma yo’nalishi bilan 
mos tushadi. 
O’rtacha tezlikning 

t
vaqtni nolga intilishida olgan chegaraviy qiymati radius - 
vektor 
dan vaqt bo’yicha olingan hosilaga teng bo’ladi:
 
, 
Bu yerda 
moddiy nuqtaning egri chiziqli harakatidagi oniy tezligidir. Oniy tezlik 
yo’nalishi harakatlanayotgan moddiy nuqta traektoriyasiga urinma yo’nalishda bo’ladi. Oniy 
tezlik belgilangan 
t
vaqtga tegishli 
M
nuqtada egri chiziqqa urinma bo’ladi. Tezlanish esa, 
tezlik vektori 
dan vaqt bo’yicha olingan hosilaga teng 
, 
, 
4 - va 5 - rasmlarga nazar tashlasak, tezlik va tezlanish vektorlari orasidagi o’xshashliklarni 
ko’ramiz. 
 
5 - rasm. Moddiy nuqtaning tezlik traektoriyasi 
Qo’zg’almas 
0
1
nuqtaga har xil vaqt momentida harakatlanayotgan
nuqtaning tezlik vektorini 
joylashtiramiz. Bu holda

- vektorning oxirini 
tezlanuvchan nuqta
A
– deb ataymiz. 
r


r

dt
r
d
t
r
t









0
lim





dt
d
t
a
t











0
lim
2
2
dt
r
d
a



)
(



---