T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 49 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
*Displacement –
Ko’chish
The average velocity is defined as the displacement divided by the time interval
-
O’rtacha tezlik ko’chishning vaqt oralig’iga nisbatiga teng
Tanlab olingan fazoviy sanoq tizimidagi har bir nuqtaning o’rnini uchta 
x,y
, 
z
koordinatalar 
orqali ifodalash mumkin (
1-rasm
).
 
1- rasm. Fazoviy sanoq tizimida moddiy nuqtaning koordinatalari 
Koordinata boshidan
A
nuqtagacha yo’naltirilgan kesma 
radius-vektor 
deb ataladi. Radius- 
vektor 
ning koordinatalari 
x
, 
u
, 
z
o’qlardagi proektsiyalaridan iborat, ya’ni: 
bu yerda, 
, 
, 
koordinata o’qlari bo’ylab yo’nalgan birlik vektorlardir. 
1
* -
belgisi bilan mustaqil ta`limga ajratiladigan mavzular belgilanadi
r

k
z
j
y
i
x
r










i

j

k


---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 50 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
Agar 
A
moddiy nuqtaning biror sanoq tizimidagi radius - vektori 
bo’lsa, uning
x
, 
y
, 
z
koordinatalari 
t
vaqtning funktsiyasi ko’rinishida ifodalanadi: 
;
;
;
Har qanday harakatni o’rganish uchun fazoda turli sanoq tizimlarini tanlab olish 
mumkin. Shuni qayd etish kerakki, turli sanoq tizimlarida ayni bir jismning harakati turlicha 
bo’ladi. Lekin, sanoq tizimi sharoitga qarab tanlanadi. Masalan, jismlarning harakati Yer 
bilan bog’langan sanoq tizimi yordamida o’rganiladi. 
Yerning sun’iy yo’ldoshlari, kosmik kemalarning harakati esa, Quyosh bilan bog’liq 
bo’lgan geliotsentrik sanoq tizimida tekshiriladi. 
Ma’lum bir tanlangan sanoq tizimidagi nuqta holatini belgilovchi 
x
, 
y
, 
z
koordinatalar 
qandaydir sonlardan iborat deb hisoblasak, eng avval, ularni o’lchash usulini yoki printsipini 
tanlashimiz kerak. 
Fazodagi nuqta yoki jism holatini belgilovchi 
x
, 
y
, 
z
koordinatalar uzunlikdan iborat 
bo’lgani uchun, uzunlikni o’lchash usulini tanlash kerak bo’ladi. Odatda, uzunlikni o’lchash 
uchun, qandaydir qattiq sterjenni namuna deb hisoblab, uni o’lchov birligi deb qabul 
qilinadi. Nuqtaning fazodagi koordinatalaridan birini o’lchash uchun, shu yo’nalishga 
o’lchov birligi bo’lgan namuna necha marta joylashishining soni aniqlanadi. Ana shu son 
tanlangan yo’nalishdagi jismning uzunligini belgilaydi. Agarda bu son butun bo’lmasa, 
namuna mayda bo’laklarga (o’ndan bir qismi, yuzdan bir qismi va h.k.) bo’linadi. 
Bunday o’lchash 
to’g’ridan - to’g’ri o’lchash
deb ataladi. Ammo bu usul 
kamchiliklardan holi emas. Masalan, Yerning radiusini, Yerdan Oygacha va Quyoshgacha 
bo’lgan masofalarni o’lchashda namunadan foydalanib bo’lmaydi. 
Bizning Galaktikamiz o’lchamlari tartibi taxminan 

10
20
metrga yaqin. Ikkinchi 
tarafdan qattiq jismlar atomlari orasidagi masofalar 

10
-10
m
yoki ayrim yadro zarrachalari 
o’lchami 

10
-15 
m
ga tengdir. Bu hollarda, to’g’ridan-to’g’ri o’lchash usulini qo’llab 
bo’lmaydi, uzunlikni o’lchash uchun boshqa o’lchash printsiplarini tanlashga majburmiz. 
Katta masofalarni o’lchashda namunalardan foydalanish imkoniyati bo’lmagani 
uchun yorug’lik nurining tarqalish tezligidan foydalaniladi. Kichik masofalarni o’lchash 
uchun esa, aniq tuzilishli moddalarning fizikaviy xususiyatlaridan foydalaniladi. 
Vaqt ham fizikaviy kattalik bo’lgani uchun uning miqdoriy qiymatlari ayrim 
sonlardan iborat bo’ladi. 
Ammo, uzunlikka o’xshash vaqtning absolyut qiymati yo’q. Vaqt deganda qandaydir 
vaqt oralig’ini tushunish kerak. 
Vaqtni amaliy o’lchash usullaridan biri Yerning o’z o’qi atrofidagi aylanishdagi 
Quyosh sutkasidan iborat. Unga ketgan vaqtning 86400 dan bir ulushi sekunddir. 
r

)
(
t
r
r



)
(
t
x
x

)
(
t
y
y

)
(
t
z
z


---