T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

Yadro kuchlari.
Yadro mustahkam tizim ekanligini e’tiborga olsak, eng avval nuklonlar 
orasidagi bog‘lanish juda katta energiyaga egadir va bu kuchlar biz bilgan kuchlarning
birortasiga ham mos kelmaydi. Bu – yadro kuchlaridir. Yadro kuchlari gravitatsiyaviy kuch 
bo‘la olmaydi. Butun olam tortishish qonuniga o‘xshash, bu kuchlar hisoblab ko‘rilsa, yadro 
kuchlaridan 10
36
marta kichik ekanligini bilish mumkin. Yadro kuchlari elektrostatik kuch 
bo‘lishi ham mumkin emas, chunki bir xil ishorali protonlar (masalan: Uran – 
U
; 
Z
= 92 )
bir - biridan qochib, yadroni tark etgan bo‘lar edi. Demak, yadro nuklonlari juda murakkab 
bog‘lanish va kuchlarga ega bo‘lgan tizim bo‘lib, 4 ta asosiy xususiyatlarga egadirlar. 
1. Yadro kuchlari. Ta’sir radiusi juda qisqa masofada 2,2˖10
-15
m 
kuzatiladi. Bu 
masofadan katta masofalarda nuklonlar o‘zaro ta’sirlashmaydilar. 
2. Yadro kuchlari zaryaddan mustaqildir, ya’ni proton - proton, proton - neytron yoki 
neytron - neytronlar bir xil tortishish va itarish kuchlarini hosil qiladi. Bu xususiyat 
yadrolarning zaryaddan 
mustaqillik printsipi
deb ataladi. 
7 1
bog'
W
,
А

7
,
8


W
5
,
7


W
238
92
U
)
(
2
1
H
)
(
4
2
He

---

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 425 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
3. Yadro kuchlari, o‘zaro ta’sirdagi nuklonlar spinlarining joylashishiga bog‘liqdir. 
Masalan, neytron bilan protonning spinlari bir - biriga parallel bo‘lgandagina ular deyton 
hosil qilib, birga tura oladi, bo‘lmasa, yadro parchalanib ketadi. 
4. Yadro kuchlari to‘yinish xossasiga ega, ya’ni yadrodagi har bir nuklon chekli 
sondagi nuklonlar bilan o‘zaro ta’sirlashadi, qolganlarini esa tanimaydi. 
Hozirgi zamon tasavvurlariga ko‘ra, yadro kuchlari, ya’ni kuchli o‘zaro ta’sir 
mezonlar
deb ataluvchi virtual zarralar almashinishi orqali o‘zaro ta’sirlashadi, deyiladi. 
1934 yilda
I.Ye. Tamm
nuklonlar orasidagi ta’sir, qandaydir virtual zarracha yutilishi 
yoki chiqishi orqali amalga oshadi, deb hisobladi. 
1935 yili
yapon olimi X. Yukava
nuklonlar, elektron massasidan 200 - 300 marta katta bo‘lgan va o‘sha vaqtgacha 
aniqlanmagan zarrachalarni yutilishi yoki chiqishi orqali ta’sirlashadilar, deb faraz qildi. 
Keyinchalik, bu zarrachalar 
mezonlar
(grekcha 
“mezos”
o‘rtacha) deb ataldi. 
Tez orada bunday zarrachalarni kosmik nurlar orasida borligi aniqlandi. 
1936 yili
Anderson
va 
Neddermeyerlar
kosmik nurlar orasida massasi 207 
m
e
bo‘lgan zarrachalarni 
aniqlashdi. Bu zarrachalar 
– mezonlar (myuonlar
) deb ataldi. Lekin 
nuklonlar orasidagi ta’sirlashuvda bu zarrachalar bo‘la olmasligi tezda isbotlandi, ya’ni 
energiyaning saqlanish qonuniga bu mos kelmasligi aniqlandi. 
1947 yilda
kosmik nurlarni 
ilmiy izlashda
X.Yukava
bashorat qilgan nurlarni 
Okkialini
va 
Pouelllar
kashf qildilar. Bu 
zarrachalarning massasi elektron massasidan – 270 
m
e
marta kattaligi ma’lum bo‘ldi. Bu 
zarrachalar 
– mezonlar nomini oldi. 
- mezonlar yoki musbat 
, manfiy 
va 
neytral 
bo‘lishi mumkin ekan. Zaryadli pionlar massalari bir xil bo‘lib, 273 
m
(140 
MeV
) ga teng va neytral mezon massasi esa, 264 
m
(135 
MeV
) ga teng. Bu zarrachalarning 
spinlari (
S
= 0) nolga teng. Zarrachalar juda beqaror bo‘lib, 
s da parchalanib 
ketadi: 
;
 π
− 
→ μ
− 
+ ν
−
; 
yoki
Bu yerda 
myumezonlar, 
– gamma nurlar, 
– musbat pozitron 
va manfiy elektronlar, ν va ν
−
lar neytrino va antineytrinolardir. Endi nuklonlar orasida 
bo‘ladigan ta’sirlashuvni bemalol yozish mumkin: 
;

0
,
,












0

8
10
55
,
2














0








е
е
е
е
0





,



е
е
,




n
P




p
n

---