T oshkent axborot texnologiyalari universiteti

O’QUV-USLUBIY MAJMUA FIZIKA 
––––––––––––––––––––––––––––––{ 422 }–––––––––––––––––––––––––––––– 
Neytron erkin holatda beqaror (radioaktiv) zarracha bo‘lib, uning yarim yemirilish 
davri 

12 min ga teng, u o‘z-o‘zidan bo‘linib, parchalanib ketadi: 
, 
Parchalanish natijasida 1 ta proton, 1 ta elektron va 1ta antineytrino hosil bo‘ladi. 
Neytrino juda kichik zarracha bo‘lib, neytronga o‘xshash zaryadsizdir. 
Yadrodagi protonlar soni +
Ze,
yadroning zaryadlar sonini ham belgilaydi. 
Z 
- 
Mendeleev davriy tizimida ximiyaviy elementning tartib nomerini yoki yadrosining 
zaryadlar sonini ko‘rsatadi. 
Yadrodagi nuklonlar soni 
A
bilan belgilanadi va yadroning massa soni deb ataladi. 
Neytronlar soni 
N 
= 
A 
- 
Z
orqali aniqlanadi. 
Yadrolar 
– simvol bilan ko‘rsatiladi. 
X
– ximiyaviy elementning simolidir. 
Yadrolardagi nuklonlarning tarkibiga qarab yadrolar 4 ta guruhga bo‘linadilar. 
1. Zaryadlar soni bir xil, neytronlar soni har xil bo‘lgan yadrolar 
izotoplar
deyiladi. 
Masalan: vodorodning 3 ta izotopi bor 
– odatdagi vodorod ba’zan protiy deb ataladi 
(
Z 
= 1, 
N 
= 0) . 
- og‘ir vodorod yoki deyteriy (
Z 
= 1, 
N 
= 1), 
- (
Z 
= 1, 
N 
= 2) 
esa tritiy deb ataladi. 
Kislorodning 3 ta izotopi bor 
, 
, 
. 
2. Massalar soni bir xil, zaryad va neytronlar soni har xil bo‘lgan yadrolar 
izobarlar
deyiladi. Misol qilib massa soni bir xil bo‘lgan 
va 
larni ko‘rsatish 
mumkin. 
3. Neytronlar soni 
N
bir xil, zaryad va massalar soni har xil bo‘lgan yadrolar 
izotonlar
deyiladi. Masalan 
.
bularda neytronlar soni 
N
= 7 tengdir. 
4. Zaryad (
Z
) va massalar (
A
) sonlari bir xil bo‘lib, yarim yemirilish davrlari har xil 
bo‘lgan yadrolar 
izomerlar
deyiladi. Masalan: 
yadrosining 2 ta izomerlari bor, 
bularning yarim yemirilish davrlari
T
1
=18 min. va 4,4 soat ga tengdir. 
Yadro juda kichik zarrachadir. Yadroning radiusi:
R = 1.3·10
-15
A
0,33
m
ga teng. 
Ushbu ifodaga ko‘ra yadroni shar shaklida deb faraz qilib, massasini bilgan holda, zichligini 
hisoblab ko‘rish mumkin: 

~




e
p
n
A
Z
X
1
1
X
2
1
X
3
1
X
16
8
O
17
8
O
18
8
O
40
18
r
A
40
18
Ca
13
6
C
14
17
N
80
35
Br

---