Т и а ш ш назарияси ва амадиёти мухаммад хдкимов, Мухторали зокиров



Download 5,1 Mb.
Pdf ko'rish
bet15/138
Sana25.02.2022
Hajmi5,1 Mb.
#285709
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   138
Bog'liq
тил назарияси ва амалиёти. ҳакимов м, зокиров м, зокирова с, ғозиева м

ТИЛШУНОСЛИК ВА ТАРИХ
Тилшунослик бошка ижтимоий фанлар каби тарих фани билан 
якин муносабатда булиб келади. Тил фактларини тарихий шарт- 
шароит ва вокеаларга таяниб тадкик килади. Тил фактларининг 
диахрон аспектдаги тадкики тилнинг ривожланиш хусусиятлари 
билан боглик муаммоларни дал килишга ёрдам беради. Тил 
доимий тараккиётда, даврлар утиши билан тил семантик жихдтдан, 
грамматик жихдтдан, шаклий жихатдан узгариб боради. Шунинг
33


учун дам лисоний бирликлар тахлилида диахрон лингвистиканинг 
урни каттадир. Тилнинг лугат таркиби, грамматик структурасини 
киёслаш икки аспектда амалга оширилади. Масалан, эрамиздан 
олдинги III асрда яратилган кулёзма манбалардаги тил билан 
хозирги кундаги тил фактларини киёсий урганиш тилда руй 
бераётган узгаришларни курсатиб беради. Бу эса тилшунослик 
фанида тил тарихи билан боглик; соханинг ривожланишига 
маълум бир хисса булиб кушилади. Тил тарихи халк тарихи билан 
чамбарчас боглик булганлиги сабабли уни халк тарихидан айро 
холда урганиб булмайди. Тил тарихи, айникса, лугат таркибига 
катта таъсир утказади. Сузлар тахлилидан кизикарли тарихий 
материаллар топиш мумкин. Масалан, картошка сузини олайлик.
Европаликлар картошка билан XVI асрда Колумб Американи 
кашф этганидан сунг танишганлар. Америка хиндулари уни patata 
деб номлашган. Испанлар каргошкани Европага олиб келиб^уни 
худди шу ном билан аташган, инглизлар бу номни бироз узгартириб, 
potato деб номлашган. Европанинг бошка халклари картошканинг 
ташки куринишига караб ном куйишган: французлар - pommes de 
terre, яъни ер олмаси, итальянлар - tartufolo - ер цузгщорини деб 
номлашган. Немислар мазкур сузни итальян тилидан узлаштириб, 
унинг талаффузини бироз узгартириб, kartoffel деб аташган. 
Рус тилига мазкур суз немис тилидан картофель шаклида утган 
булса-да, халк тилига мослашиб картошка шаклига эга булган. 
Кейинчалик узбек тилига хам худди шу шаклда утган.
Помидор сузининг тарихи хам картошканикши ухшаш. Аме- 
рикадан Европага келтирилган помидорни чиройлилиги ва 
ширалилигига караб, pommes de amur (иищ-му.хаббат олмаси) деб 
номлашган, Италияда унга pomidoro, яъни тилла олма номини 
беришган. Лекин шу билан бирга помидор уз ватанидаги номи to- 
mate (томат)ни хам саклаб колган.
' Тилшунослик археология билан хам якин алокаларга эга. 
Тилшунослар турли ёзувларни укиб беришади, сузлар хамда улар 
ифодалаган нарсаларнинг келиб чикишини тушунтириб беришади. 
Уз навбатида, нарсалар тарихи сузлар тарихини изохлашга 
имкон беради. Нарса ва сузнинг якин алокаси тилшуносликда 
«суз таржимаи холини» урганувчи суз ва нарса йуналишининг
34


шаклланишига олиб келган. Масалан, Россияда Пётр I даври 
тарихий вокеаларини яхши билиш рус денгизчилари тилида 
голланд тилидан узлашган куп сузларнинг маъносини тушунишга 
имкон беради, болгарлар тарихини билиш эса мазкур тилда туркий 
элементлар куплигининг сабабларини тушунтириб беради.
Суз нарса маъносини ифодалаш учун хизмат килади. XIX аср 
немис тилшуноси Г.Шухардт шундай деб ёзган эди: «Нарса узи 
учун мавжуддир, суз эса нарсага боглик; равишда мавжуд, акс холда 
бу 
КУРУК 
товушдир». Суз нарса билан боглик холда ривожланади, 
вакт утиши билан суз маъносида, сузнинг шаклий структурасида 
узгаришлар юз беради. Масалан:
1. Сенат сузи senex - оцсоцоя сузи билан боглик. Тарихчи 
учун бу факт кадим ги Римда давлат органи ок,сок,оллар кенгаши 
булганлигидан далолат беради.
2. Рус тилидаги гвоздь сузи мих маъносини берса, чех тилида 
hvozd сузи урмон, литва тилида verdas - туцмоц, латиш тилида vez- 
da - калтак маъносини англатади.
Мазкур сузларнинг узаги битта булганлиги качонлардир мих 
дарахтдан килинган, деган хулоса килишга имконият беради.
3. Исландия ороли Европа материгидан ажралганлиги сабабли, 
исланд тили герман тиллари ичида узига хос алохида уринга эга. 
Тилнинг ривожланиш суръати бошка герман тилларидан кескин 
фарк килади. Исланд тили деярли узлашган сузларга эга эмас хамда 
мазкур тилнинг бугунги тил эгалари X-XI аср сагапларини бемалол 
ук;ий оладилар ва тушунадилар.
Рус тилидаги пул муомаласи билан боглик сузлар тарихи 
янада кизикарлидир. Пул маъносини ифодаловчи деньги сузи 
гуркий тиллардан узлашган булиб, танга сузидан олинган. Танга 
маъносини ифодаловчи монета сузи лотин тилидан узлашган: 
топео - эсга солмоц, эътибор каратмок. 1\адимги римликлар 
маъбуда Юнонани ер кимирлашидан огох килганлиги учун шундай 
момлашган. Унинг шарафига Юнона ибодатхонаси курилган булиб, 
шу ерда пул зарбхонаси хам очилган. Мопео сузи танга маъносини

Download 5,1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   138




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish