T azimov, U. E. Raxmatov organik olamning rivojlanishi va antropologiya (ii-qism)

Asosiy tushunchalarva bilimlar: primatlar, primatlarning kelib chiqishi, primatlarning o ‘ziga xos tomonlari, primatlarning asosiy vakillari, chala maymunlar, yuksak maymunlar, primatlarning kenja turkumlari va oilalari.

K. Linney tuzgan sistemasida odamni primatlar turkumiga kiritgan. Evolyutsion jarayonda primatlar turkumiga kiruvchi yarim maymun va maymunlarda bir qancha umumiy belgi hamda hossalar rivojlangan. Ularning bu hossalari - belgilari daraxtlarda yashash bilan aloqador. Ularda oyoq va qo’llar 5 barmoqli bo’lib daraxtga chiqishga, ushlashga moslashgan. Ularning hammasida o’mrov suyagi bo’lib - bilak tirsak suyaklari bir - biridan aloxidalashgan. Bu esa qo’llarning har-xil harakat qilishiga imkon beradi. Bosh barmoq yoki boshmaldoq harakatchan u ko’pchilik primatlarda boshqa barmoqlarga qarama - qarshi joylashgan. Ularning oyoq va qo’llarida tirnoqlar bo’lib, harakat qilganlarida primatlar tayoqqa tayanadilar. Ularda hid bilish reduksiyaga uchrab ko’rish va eshitish organlari yaxshi rivojlangan. Chala maymunlarning ko’zi oldinga qaragan bo’lib bosh qismida tuban primat (tupay, lemur, keng tovonli)larda 4-5 gurux, yuksak vakillarida 2-3 gurux sezuvchi yunglar bo’ladi. Panjalaridagi teri chiziqlari maymunlar va odamlarda panjaning barcha yuzasida yarim maymunlarda esa faqat yostiqchalarning o’zida bo’ladi.

Primatlarning faol hayot kechirishi va qo’llarining har xil vazifalarini bajarishi bosh miyani kuchli taraqqiy etishiga va miya hajmini kattalashyviga yuz qismini esa kichrayishiga sababchi bo’lgan. Lekin miya yarim sharlarining kuchli taraqqiy etishi va undagi egatlar sonini ortishi faqat yuksak primatlarga hosdir.

Primatlar ko’proq o’simliklar, ma’lum misdorda hasharotlar bilan oziqlanadilar. Aralash oziqlangani uchun ularni me’dasi sodda tuzilgan. Tish sistemasi kurak, qoziq, oziq tishlari ko’rinishida shakllangan. Dastlab ularda sut keyin esa haqiqiy tishlar rivojlanadi.

Gavda hajmi primatlarda sichqonsimon lemurlardan tortib 180 sm baxaybat gorillagacha bo’ladi. Yung qavati yarim maymunlarda qalin, ko’p maymunlarda esa kuchsiz rivojlangan. Ko’pchilik turlarda yung va teri qavati yorqin rangda, ko’zlarining shoxsimon qavati qora yoki sariq rangdadir. Primatlar yil davomida urchiydilar. Ular asosan bittadan, ahyon - ahyonda 2-3ta bola tug’adilar.

Ko’pchiligi daraxtlarda yashaydilar. Lekin ham daraxt, ham yerda va faqat yerda yashaydigan xillari ham bor. Ular kunduzi faol bo’ladilar, juft -juft, axyon - axyonda alohida - bittadan bo’lib yashaydilar. Ular Afrika, Osiyo va Amerikaning tropik, subtropik o’rmonlarida va baland tog’li o’lkalarda hayot kechiradilar.

Hozirgi vaqtda primatlarning 200ta turi bo’lib, 54 avlodga, 12 oilaga 2ta kenja turkum ya’ni yarim maymunlar va maymunlarga ajratiladi. Maymunlar yoki chala maymunlarga tupaylar, lemurlar va boshqa oilalar kiradi.