T azimov, U. E. Raxmatov organik olamning rivojlanishi va antropologiya (ii-qism)

Odam hulq-atvorining genetik asoslari. Odam xulq-atvori hayvonlar fe’l- atvoridan qanday jihatlari bilan farq qiladi degan masalaga e’tiborni qaratmoq kerak. Ma’lumki odamlar eng yuksak darajada rivojlangan hayvonlardan o‘zining aql-zakovati, fahm-farosati bilan farqlanadi. Itlar, maymunlar, delfinlar so‘zni tushunishlari, tana harakatli tuyg‘uni ifodalash orqali o‘z hohishlarini bildirishlari mumkin. Lekin ular tushunib, fikrlash qobiliyatiga ega emaslar ya’ni ularda narsalarning asosiy xossalari to‘g‘risida abstrakt tasavvur shakllanmaydi. Agar hayvonlarning fikrlashi haqida gap ketsa hamma vaqt uning konkret ekanligini ulardan farqli ravishda insonlarda mavxum umumlashgan, tushunarli, mantiqiy fikrlash rivojlanganligini qayd etish zarur. To‘g‘ri, yuksak darajada rivojlangan hayvonlar bilan odam fe’l-atvori o‘rtasida juda ko‘p o‘xshashliklar bor. Masalan, maymunlar xursand, xafa, g‘am-g‘ussa, ayb ish qilganligini tuyg‘u orqali ifodalaydilar. Yuksak hayvonlarda qiziquvchanlik, diqqat, xotira, xayol hamda hulq-atvorning murakkab shakllari mavjud bo‘lsada, odam biror ish qilishdan oldin uni qanday bajarish rejasini tuzadi. Binobarin odam tushunib fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lishi sababli nima qilayotganini biladi. Odamlar hulq- atvori bilan hayvonlar fe’l-atvoridagi ikkinchi tafovut odamlarda ikkinchi signal sistemasi - nutqning taraqqiy qilganligidir.

Hayvonlar bir-birlari bilan tovush signallari yordamida, odamlar esa so‘z orqali aloqada bo‘ladilar. Odamlar hulq-atvorining hayvonlar fe’l- atvoridan uchinchi farqi mehnat sanaladi. To‘g‘ri ayrim hayvon turlari ham «mehnat» qiladilar. Ular o‘zlari uchun in, uya yasaydilar, o‘rgimchaklar to‘r «to‘qiydilar», maymunlar tayoq yordamida mevalami oladilar yoki ozuqalarini suvga chayib iste’mol qiladilar. Lekin hayvonlar mehnat qurollarini yasash qobiliyatiga ega emaslar. Ular atrofdagi muhitga moslashadilar holos, odamlar esa uni o‘zgartiradilar. Shu ma’noda odamni mehnat yaratgan deb aytish mumkin. Shunga qaramay odam hulq-atvori va hayvonlar fe’l-atvori genlarga, xromosomalarga bogdiqligirn ta’kidlash joiz. Hayvonlarning fe’l-atvori genlarga bogdiq ekanligi drozofila meva pashshasida olib borilgan kuzatishlar, tajribalar misolida yuqorida yoritildi.