T azimov, U. E. Raxmatov organik olamning rivojlanishi va antropologiya (ii-qism)

Yoshga qarab bo’yning o’sishi. Yangi tug’ilgan o’g’il chaqoloqlarning bo’y uzunligi 51sm qiz bolalarniki 50 sm ga teng,

Bolalar bo’yining o’sishiga bog’liq 1- jadval tadqiqotni Moskvalik bolalar

ustida olib borilgan.

Yoshlik davri	Yillik bo’y o’sishi
	O’g’il bolalar	Qiz bolalar
Birinchi yilning oxiri	22	22
Ikkinchi yilning oxiri	10	10
2-4yosh	7.5	7.5
4-7 yosh	5.7	5.7
7-10 yosh	4.5	4.5
10-13 yosh	4.5	5.2
13-17 yosh	5.1	3.0

Jadvalda keltirilgan raqamlarni taxlil qilar ekanmiz o’g’il va qiz bolalar 7- 8yoshda bo’ylar bir xil o’sadi, 7-10 yoshlarda qizlar bo’yi o’g’il bolalarga qaraganda tez o’sadilar, 10-11 yoshda qizlar bo’yi o’g’il bolalarnikiga o’xshash bo’lib 128sm bo’ladi. 12 yoshda esa qiz bolalarning bo’yi o’g’il bolalarnikidan bir muncha baland bo’ladi. Bu xolda 15 yoshgacha Shunday davom etadi. Keyinchalik esa o’g’il bolalar bo’yi tez o’sib ularning bo’yi qizlarnikidan ancha baland bo’ladi. Bu xolat ayniqsa 17-18 yoshda yaqqol ko’zga tashlanadi. Qiz bolalarning 16-19 yoshlrida bo’yning yillik o’sishi 0.5sm, o’g’il bolalarni 17-18 yoshlarda bo’yini o’rtacha yillik o’sishi 1.5sm u 21-22 yoshgacha davom etadi. Jinsiy yetilish vaqtida har ikki jinsda bo’yning o’sishi deyarli bir xil yiliga 5-6 sm atrofida bo’ladi.

Bo’yning balandligi 45-50 yosh davomida deyarli o’zgarmaydi. Keyinchalik har besh yilda bo’y 0.5sm atrofida qisqara boshlaydi. Bo’yning yosh o’tgan sari qisqarishi umurtqalar orasidagi tog’ay to’qimalarini qayishqoqligini kamayishi- zichlanish evaziga ro’y beradi. Ba’zi bir afsonalarda qayd qilinishicha qadimgi

odamlaming bo’yi nihoyatda baland bo’lgan degan ma’lumotlar antropologiyaning ta’kidlashicha asosli emas. Chunonchi neandertal odamning bo’yi Homo sapiensdan deyarli farq qilmagan. Yevropada ularning xozirgi zamon qiyofasidagi odamlarga qaraganda past bo’lgan.

Tana og’irligi. Yangi tug’ilgan o’g’il bolalarning tana og’irligi o’rtacha 3.4kg, qizlarniki unga nisbatan 100-200gr kam. Katta odamlarning tana og’irligini o’rtacha erkaklarda 64kg, ayollarda 56kg. Tana og’irligining yil bo’yicha ortishi tananing oxirgi vazniga nisbatan foiz bilan xisoblanadi. U har xil xududda istiqomat qiluvchi odamlarda deyarli o’xshash. Axolining har xil guruxlaridagi 4 yoshli o’g’il bolalar tanasini oxirgi vaznini 25% og’irligiga, 11 yoshlilar 50% og’irligiga, 15yoshlilar 75% og’irligiga ega bo’ladi

Bosh yoki kalla ikki qismdan: miya va yuzdan iborat. Kallaning miya qismini hajmi uning shaklini bilish uchun uzunasi va ko’ndalang diametridan foydalaniladi. Uzunasi (bo’yi bo’yicha) diametr boshning eng uzunligi globella (burun peshona o’rtasi)dan ensa suyagiga o’lchanadi. Uning uzunligi 172 - 198mm. Boshning ko’ndalang diametri tepa suyaklar orqali aniqlanadi. U 134 - 162mm. Bosh suyagiga qarab dolixokefoliya 75,9dan mezakefaliya 76,0- 80,9gacha, braxikefaliya 81mm dan yuqori hisoblanadi. Agar miya qopqog’ining ko’ndalang diametri 145mm uzunlik diametri 180mm bo’lsa unda indeks

teng.

Ko’zlar

Ko’z yuqorigi va pastki ko’z qovog’i, ko’z soqqasi ko’zning yordamchi qismlaridan iborat. Ko’z qovog’ini usti yupqa teridan tashkil topgan. Yuqorigi va pastki qovoqlarniyg cheti ko’zning ichki burchagida qo’ltiq shaklida kengayib ko’z yosh yo’lini tashkil qiladi. Ko’zning ichki burchagida kichkina yarim oysimon burma bo’lib, u tuban umurtqalilarning ko’zida bo’ladigan pirpiraydigan pardaning qoldig’i hisoblanadi. U uchinchi qavoq qoldig’i sanaladi. Yuqorgi qovoq ayrim holatda tarang boshqa holatda ko’ndalang burmalar hosil qiladi. Yuqori qovoqda burmalar egilgan bo’ladi. O’rtasidagi egilma pastda bo’ladi. Yuqoridagi burmalardan boshqa ko’zning ichki burchagida burmalar ham bor. Ular ko’z yosh

do’ngligini ko’p yoki oz qismini yopadi. Bu epikantus yoki manil burmasi deyiladi. Epikantus yuqorigi qovoq burmasini davomi hisoblanadi. Antropologik tekshirishlarda epikantus borligi yoki yo’qligini emas balki uning rivojlanishi ham o’rganiladi. Ruslar, nemislarda epikantus bo’lmaydi, faqat bolalarda u ozroq uchraydi. Agar epikantus bolalarda 100% bo’lsa, yosh katta bo’lgan sari kamayadi. Chunki koreyslarda 25 - 26 yoshda epikantus 92%, 26 - 30 yoshda 77%, 40 yoshda 36%, 50 yoshda ortiqlar 15% ni tashkil etadi. Epikantus ko’proq Markaziy Sharqiy va Shimoliy Osiyoliklarda 60% dan yuqori katta yoshli erkaklar - kazaklarda 25%, Povolje tatarlarida 57% uchraydi. Epikantus Yevropa, Avstraliya, Malayziya, Xindlar, Afrikaliklarda uchramaydi.

Burun

Burunning katta kichikligi, shakli antropologik tadqiqotda muxim tashxis bo’lib sanaldi. Chunki u irq hamda yoshga qarab o’zgaradi. Burun shakli burun suyagining tuzulishi, jag’ va yumshoq to’qimalarning tuzilishiga qarab har xil bo’ladi.

Burun suyagi peshona suyagi hamda yuqorgi jag’ suyagini bo’rtig’i sanaladi.

Irqlarga tashxis qo’yishda burunni uzunligi va eni muxim kasb etadi. Burun ko’rsatgichi bo’lib burun enini uzunligiga nisbati sanaladi. U 60 dan 110 gacha boradi. Agar burun eni uzunligiga nisbatan 69,4% bo’lsa u leptoriniya, 70,0 - 84,9 bo’lsa mezoriniya, 95,0 99,4 bo’lsa hameriniya, 100dan ortiq bo’lsa

gipertameriniya deyiladi.

Leptoriniya yevropaliklar va eskimoslarda. Burun kataklari keng bo’lganlarga negrlar, melaneziyaliklar, Afrika pakanalari, Avstraliyaliklar, tasmaniyaliklar kiradi. Burun formasi iqlimga ham bog’liq. Leptoriniya burni sovuq va quruq iqlimda yashovchilarga, hameriniya esa issiq va nam iqlimda yashovchilarga hos. Ayolllarining burni erkaklar burniga qaraganda kichik katagi kengroq bo’ladi.

Lablar

Og’izning o’ziga hosligi boshning yuz qismini uning qisqaligi va torayishiga bog’liq. Ular va lab nutq rivojlanishiga ham bog’liq. Labning qalin bo’lishi tuyg’uning ifodalovchi muskullarga bog’liq. Lab tashqi tomondan teri, ichki tomondan shilliq parda bilan qoplangan. Ular orasi ham teridan tashkil topgan, lekin tuklar va ter bezlari yo’q, yog’ bezlari bor. Yuqori va pastki labning chegarasi shilliq lab deyiladi. Do’rdaygan lablarda oraliq zona yaxshi ko’zga tashlanadi. Maymunlarda ayniqsa odamsimon maymunlarda lablar yupqa bo’lib jag’ni oldiga chiqqan. Ularda oraliq zona ko’zga tashlanmaydi. Odamsimon maymunlar yuqori labini balandligi katta ularning og’iz teshigi keng. Odamlarda esa og’iz teshigi jag’ oldi tishlarigacha boradi. Yuqori labning baland bo’lishi 19­21mm katta yuzli odamlarda masalan Shimoliy Yevropa, Sibir, Uzoq Sharq xalqlariiga hos. Labini past bo’lishi (13-15mm) yuzi kichik bo’lishi xususan Janubiy Yevropa, Kavkaz, Old Osiyo, Hindiston, Hindixitoy, Indoneziya, Afrika odamlarida uchraydi. Qalin labda bu yuqorigi va pastki shilliq qismlar qalinlashgan balandroq, yupqa lablar 6mm, o’rta lablar 7-10mm, qalin lab 10­13mm, do’rdaygan lablar 13mm dan yuqori bo’ladi. Pastki lab yuqori labga nisbatan qalin. Ayollarda lab erkaklarnikiga nisbatan yupqa. Qalin lab afrikaliklar, avstraliyaliklar, janubiy xindiston, xindi - xitoy, indoneziyaliklarga, yupqa lab Janubiy Afrika va Shimoliy Yevropaliklarga tegishli.

Quloq suprasi

Quloq suprasi teri bilan qoplangan elastik tog’ay. Tog’ayning chetlari qay- rilib o’ralgan. Quloq suprasining pastki qismida tog’ay bo’lmaydi u teri burmalidir. Quloq suprasi negrlarda kichik (uzunligi 49 - 55mm) mongoloidlarda (67,5 - 75,0mm) katta, yevropaliklar oraliq holda (61,4mm) bo’ladi. Quloq suprasini pastki qismi (zirak taqadigan yumshoq qismi) mongoloidlarda yaxshi rivojlangan negrlarda kichik, yevropaliklada oraliq holda bo’ladi.

Teri

Teri epidermis va dermadan iborat uning ostida yog’ klechatkasi joylashgan. Teridagi papillyar chiziqlar yoy, halqa, o’ralgan shaklda. Teri epidermisida melanin pigmenti bo’ladi.

Sochlar

Soch terining derma qavatida joylashgan soch ildizi va teri ustidagi qildan tashkil topgan. Odam shaxsiy hayotida izchil ravishda uch xil soch qavati kuzatiladi. U birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi soch qatlamlaridir. Birlamchi soch qoplami homilada rivojlanadi. U tug’ilishdan oldin ikkilamchi soch qoplami bilan almashinadi. Uchlamchi soch qoplami jinsiy balog’atga etish davrida qo’ltiq ostida va jinsiy organlar atrofida rivojlanadi. Birlamchi sochlar juda nafis bo’lib ularning diametiri 0,03 - 0,05mm. Boshdagi, soch, qosh, kipriklar, ikkilamchi soch qoplamiga mansub bo’lib, doimiy sanaladi. Boshdagi soch shakli to’g’ri, to’lqinsimon, jingalak va boshqa kichik tiplarda bo’linib (to’g’ri to’lqinsimon, keng to’lqinsimon, tor to’lqinsimon) kam jingalak, kuchli jingalak. Erkaklarda soqol ham juda kam soqolli va ko’p soqolliga ajratiladi.

Terming pigmentatsiyasi

Teri, soch, ko’z rangi ulardagi pigmentning taqsimlanishiga bog’liq. Melanin pigmentini bo’lmasligi kasallik sanaladi. Terida melanin epiderma qavatida hosil bo’ladi. Melanin terida diffuziyali va donador holda taqsimlanishi mumkin. Diffuziyali melanin terini qizil bo’lishiga sababchi bo’ladi. Melanin terida qanchalik ko’p bo’lsa u shunchalik qoramtir rangga bo’ladi. Sochlar sariq, och malla, malla, to’q malla, qora rangda bo’ladi. Sayyoramizdagi aholi o’rtasida qoramtir soch keng tarqalgan. Dunyo bo’yicha 3 xil ko’z rangi ajratiladi. Qora (qoramtirdan sariqgacha) oraliq (qo’ng’ir - sariq yashil rangdan kulranggacha) yorqin (kulrangdan - havoranggacha).

Tishlar

Ko’pchilik sutemizuvchilarga o’xshab odamlarda ham tishlar izchil ravishda ikki bo’g’ini kuzatiladi. Yosh bolalarda 20ta sut tishlari bo’lib keyinchalik ular o’rnida 32ta doimiy tishlar paydo bo’ladi. Yuqorgi jag’da 16ta, pastki jag’da ham 16ta. Tishlar jag’ning har qaysi yarmida 2ta kurak, 1ta qoziq, 2ta kichik oziq, 3ta katta oziq tish bo’ladi. Uchinchi katta oziq tish aql tish deb ataladi va barcha tishlardan keyin chiqadi.

3-21-2 , 21-2-3

О ng tomon chap tomon

Bolaning 6 yoshidan boshlab sut tishlari doimiy tishlar bilan almashina boshlaydi. Tishlarning almashininsh jarayoni 12:14 yoshigacha davom etadi.

Tishlarning tarixiy rivojlanishi bilan bog’liq holda yuqori tish do’ngliklari oldingi oraliq - protokonulis odamda bo’ladi, oldingi ichki protokonulis va keyingi tashqi yuqori do’nglik pitekantrop odamda bo’lmaydi.

Tishlarning hamma qismini asosan dentin tashkil qiladi. Bundan tashqari karonka emal bilan ildiz va bo’yni sement bilan qoplangan bo’ladi. Dentinni suyakka tenglashtirish mumkin. Reptiliyalarda tish koronkasi oddiy usti konus prokonus bilan qoplangan bo’ladi. Sutemizuvchilarning tishlari har xil shaklda bo’ladi. Uning usti har xil tepaliklar oldingi protokorpulyus, oraliq protokonus, keyingi metakonusdan tashkil topadi.