T azimov, U. E. Raxmatov organik olamning rivojlanishi va antropologiya (ii-qism)

Tayanch tushunchalar va bilimlar: teri tuzilishi, sochlar, ularning reduktsiyasi, kaft, tovondagi egatchalar, papilyar chiziqlar, teri rangi, odam tanasining bo ’yi va og’irligi, yoshga qarab bo ’yining o ’sishi.

Teri. Odam tanasi teri bilan qoplangan. Katta odam terisini umumiy satxi 1.5-2 m ga teng. Teri ikki qismdan: tashqi epiteliy qavat - epidermis va ostki biriktiruvchi to’qimalardan tashkil topgan. Teri himoya, moddalar almashinuvi - ayirish, gaz almashinish, sezish, haroratni saqlash funktsiyalarini boshqaradi.

-5

Terida yog’, ter bezlari bo’ladi. 1sm terida 40 ta ter bezlari joylashadi. Jinsiy yetilish davrida odamning qo’ltiq osti, jinsiy organlari yuzasida hid ajratuvchi bezlar ham taraqqiy qiladi. Mazkur bezlar hayvonlarning hid orqali bir-biriga jalb qiladigan bezning qoldig’i xisoblanadi. Terida soch bo’lib uning o’zagi-piyozi chin teri xaltachalarida joylashgan. Odamdagi soch qatlami uch guruxga bo’linsada birlamchi soch qatlami xomilaning to’rt oyligida rivojlanadi. Bola tug’ilishi oldidan mayin sochlar to’kilib uning o’rniga ikkilamchi soch qatlami taraqqiy qiladi. Boshdagi sochlar, qoshlar, kipriklar badandagi yunglar ikkilamchi soch qatlamiga kiradi. Uchlamchi soch qatlami deganda, erkaklardagi soqol, mo’ylov, jinsiy organlar yuzasida, qo’ltiq ostida paydo bo’lgan yunglarni tushunish kerak

Odam tanasidagi sochlarga o’xshash yunglar maymunlarning har xil turlarida ham uchraydi. Jinsiy organlar, qo’ltiq osti, teri yuzasida g’ayri tabiiy sochlar uchraydi. Qo’ltiq ostidagi sochlar tutami ba’zi shimpanzelarda, soqol esa tor burunlilarda qisman keng burunli maymunlarda kuzatiladi. Maymunlar sochidan farqli ravishda odamlar tanasidagi sochlar siyrak va kalta.

Odam terisidagi soch reduktsiyasini Ch.Darvin jinsiy tanlanish oqibati deb tushuntiradi. Uning mulohazasiga binoan sochsiz tana boshqa jins uchun jozibador bo’lgan. Shu sababli jinsiy tanlanish million yillar davomida tana yuzasidagi sochlar siyrak va qisqa bo’lgan individlar erkak va ayollarni tobora ko’paya borishiga olib kelgan. Ch.Darvin va Uolles qayd etishicha tanadagi sochning

yo’qolishi yoki reduktsiyaga uchrashi odam uchun hech qanday foyda keltirmagan, balki tanadagi soch kechasi sovuq bo’ladigan ekvatorda tanani sun’iy ravishda isituvchi, olov yoki kiyimga o’xshash vosita vazifasini o’tagan. Lekin ekvator sharoitida tanadagi soch qatlamini yo’qolishi reduksiyasi kechasi birmuncha zararli bo’lsada, kunduzi nihoyatda foydali bo’lgan. Eng qadimgi odamlar qanday qilib sovuqdan saqlanish yo’llarini oldinroq o’zlashtirgan (Chunonchi sinantroplar olovdan foydalanishni bilgan) bo’lsada, uzoq vaqt tanani qizib ketish vositasini bilolmaganlar. Katta hajmli gavdaga ega bo’lgan odamlar uchun bu katta muammo xisoblangan. Yuksak maymunlar tanasini ayniqsa ko’krak va orqa tomonida sochlar siyrak. Tanasini qalin jun qoplagan shimolda yashovchi hayvonlar kichik, aksincha issiq o’lkalarda tropiklarda yashovchi sut emizuvchi hayvonlar, masalan fillar terisida yunglar - sochlar bo’lmasligini eslab o’tish joiz.

Eng qadimgi odamlar issiq o’lkaning ochiq yerlarida yashab, daraxtlardagi maymunlarga qaraganda issiqlik xavfiga ko’proq uchraganlar.

Ozuqa ko’p xududlarni kezgan odamlar uchun tanani qizib ketishi nihoyatda xavfli bo’lgan. Shu sababli tabiiy tanlanish qadimgi odamlar orasida kam yungli formalarni saqlanishiga olib kelgan.

Terining ayrim qismlari (kaft, tovonlar)da soch-yung bo’lmaydi. Barmoqlar harakatlanishi bilan bog’liq ravishda ular satxida egatchalar ko’zga tashlanadi. Bulardan tashqari kaft terisida nozik papilyar chiziqlar mavjud. Barmoqlardagi papilyar chiziqlarni joylashuvi yoysimon, sirtmoqsimon, aylanasimon ko’rinishda bo’ladi.