T arbi yad a pedagogik texnologiyalar

2.1. M uam m oli o ‘qitish texnologiyasi
Hozirgi oliy maktabdagi samarador o ‘qitish texnologiyasi - bu 
muammoli o ‘qitishdir. Uning vazifasi faol bilish jarayoniga undash va 
tafakkurda ilmiy-tadqiqot uslubini 
shakllantirishdir. 
Muammoli 
o ‘qitish ijodiy, faol shaxs tarbiyasi maqsadlariga mos keladi.
Muammoli 
o ‘qitish 
jarayonida 
talabaning 
mustaqilligi 
o ‘qitishning reproduktiv shakllariga nisbatan tobora o ‘sib boradi.
Hozirgi pedagogikaga oid adabiyotlarda muammoli o ‘qitishning 
turli ta’rif va tavsiflari bor. Bizningcha, nisbatan toMiq va aniq ta ’rif 
M.I.Maxmutov tomonidan berilgan boMib, unda muammoli o ‘qitish 
mantiqiy fikrlar tadbirlari (tahlil, umumlashtirish) hisobga olingan 
o ‘rgatish va dars berish usullarini qo‘llash qoidalari va talabalarning 
tadqiqot faoliyatlari qonuniyatlarining (muammoli vaziyat, bilishga 
boMgan qiziqish va talab) tizimi sifatida izohlanadi.
Muammoli 
o ‘qitishning mohiyatini 
o ‘qituvchi 
tomonidan 
talabalarning o ‘quv ishlarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va 
o ‘quv vazifalarini, muammolarini va savollarini hal qilish orqali yangi 
bilimlarni o'zlashtirish bo‘yicha ularning bilish faoliyatini boshqarish 
tashkil etadi. Bu esa bilimlarni o‘zla“shtirishning ilmiy-tadqiqot usulini 
yuzaga keltiradi.
M a’lumki, o ‘qitishning har qanday asosida inson faoliyatining 
muayyan qonuniyatlari, shaxs rivoji va ular negizida shakllangan 
pedagogik fanning tamoyillari va qoidalari yotadi. Insonning bilish 
faoliyati jarayoni mantiqiy bilish ziddiyatlarini hal qilishda ob’yektiv 
qonuniyatlari didaktik tamoyil - muammolikka tayanadi.
0 ‘qitishning hozirgi jarayoni tahlili psixolog va pedagoglarning 
fikrlash muammoli vaziyat, kutilmagan xayrat va mahliyo boMishdan 
boshlanadi, degan xulosalari haqiqatga yaqin ekanligini ko‘rsatadi. 
0 ‘qitish sharoitida insonning o ‘sha psixik, emotsional va hissiy holati 
unga fikrlash va aqliy izlanish uchun o ‘ziga xos turtki vazifasini 
bajaradi.
49

---

Muammoli vaziyat muayyan pedagogik vositalarda maqsadga 
muvofiq tashkil etiladigan o ‘ziga xos o ‘qitish sharoitida yuzaga 
keladi. Shuningdek, o ‘rganilgan mavzular xususiyatlaridan kelib 
chiqib, bunday vaziyatlarni yaratishning maxsus usullarini ishlab 
chiqish zarur. Shunday qilib, o ‘qitishdan muammoli vaziyat shunchaki 
“fikr yo‘lidagi kutilmagan to ‘siq” bilan bog‘langan aqliy mashaqqat 
holati emas. U bilish maqsadlari maxsus taqozo qilgan aqliy taranglik 
holatidir. Bunday vaziyat negizida avval o‘zlashtirilgan bilim izlari va 
yangi yuzaga kelgan vazifani hal qilish uchun aqliy va amaliy harakat 
usullari yotadi. Bunda har qanday mashaqqat muammoli vaziyat bilan 
bog‘liq boMavermasligini ta’kidlash o ‘rinli bo‘ladi. Yangi bilimlar 
avvalgi bilimlar bilan bog‘lanmasa, aqliy mashaqqat muammoli 
bo‘lmaydi. Bunday mashaqqat aqliy izlanishni kafolatlamaydi. 
Muammoli vaziyat har qanday fikrlash mashaqqatlaridan farq qilib, 
unda talaba mashaqqat talab qilgan ob’yekt (tushuncha, dalil)ning 
unga avval va ayni vaqtda m a’lum bo‘lgan vazifa, masala b o‘yicha 
ichki, yashirin aloqalarini anglab yetadi.
Shunday qilib, muammoli vaziyatning mohiyati shuki, u talaba 
tanish bo ‘lgan m a’lumotlar va yangi dalillar, hodisalar (qaysiki, ularni 
tushunish va tushuntirish uchun avvalgi bilimlar kamlik qiladi) 
o ‘rtasidagi ziddiyatdir. Bu ziddiyat bilimlarni ijodiy o ‘zlashtirish 
uchun harakatlantiruvchi kuchdir.
Muammoli vaziyatning belgilari quyidagilar:
- talabaga notanish dalilning mavjud boMishi;
- vazifalarni bajarish uchun talabaga beriladigan ko‘rsatmalar, 
yuzaga kelgan bilish mashaqqatini hal qilishda ularning shaxsiy 
manfaatdorligi.
- muammoli vaziyatdan chiqa olish hamma vaqt muammoni, 
ya’ni nima noma’lum ekanligini, uning nutqiy ifodasi va yechimini 
anglash bilan bogMangan.
Muammoli vaziyatning fikriy tahlil qiladigan boMsak, u 
avvalambor, talabalarning mustaqil aqliy faoliyatidir. U tabalani 
intellektual mashaqqat keltirib chiqargan sabablarni tushunishga, unga 
kirish, muammoni so‘z bilan ifodalash, ya’ni faol fikr yuritishni 
belgilashga olib keladi. Bu o ‘rinda izchillik yorqin ko‘rinadi: avvalo, 
muammoli vaziyat yuzaga keladi, so‘ng o ‘quv muammosi shakllanadi.
0 ‘qitish amaliyotida boshqa variant - o ‘sha muammo tashqi 
ko‘rishda muammoli vaziyat yuzaga kelishiga muvofiq kelganday 
bo‘ladigan variant ham uchraydi. Dalillar, hukmlar nazariy qoidalar
50

---

ziddiyatlari mazmunidagi, savollar ko‘rinishidagi muammoning 
ifodasi odamda “nimaga” savoliga javob boMadigan muammoli 
vaziyatning mavjudligini aks ettiradi.
Muammo uchta tarkibiy qismdan iborat: ma’lum (berilgan vazifa 
asosida), noma’lum (ularni topish yangi bilimlarni shakllantirishga 
olib keladi) va avvalgi bilimlar (talabalar tajribasi). Ular m a’lumni 
topishga yo‘nalgan qidiruv ishlarini amalga oshirish uchun zarurdir. 
Avvalo, talabaga noma’lum bo ‘lgan o ‘quv muammosi vazifasi 
belgilanadi va bunda uning bajarilishi usullari hamda natijasi ham 
noma’lum boMadi, lekin talabalar o ‘zlaridagi avval egallangan bilim 
va ko‘nikmalarga asoslanib kutilgan natija yoki yechilish yo‘lini 
ishlashgatushadi.