Т а Х, р и р хайъати: узбекистон республикаси фанлар академияси тарих институти «04 и к, жамият институти узбекистонга мадад фонди»


ТАРИХИЙ, АРХЕОЛОГИК, АНТРОПОЛОГИК, НУМИЗМАТИК ВА ТИЛШУНОСЛИККА ОИД АСАРЛАР



Download 2,53 Mb.
bet7/123
Sana22.02.2022
Hajmi2,53 Mb.
#80555
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   123
Bog'liq
karim shoniyozov

ТАРИХИЙ, АРХЕОЛОГИК, АНТРОПОЛОГИК, НУМИЗМАТИК ВА ТИЛШУНОСЛИККА ОИД АСАРЛАР

Марказий Осиё халкдарининг этник тарихи ва эт­ногенези куп йиллар давомида тарихчи, шаркдпунос, археологик ва ижтимоий фанлар сохасидаги бошк,а мутахассис олимларнинг дик^атини жалб кдлиб кел­ган. Бу борада улар томонидан талай ишлар амалга оширилган, аммо хозирги кунгача бу катта кенгликда яшаётган биронта халкдинг этник тарихини ва этноге­незини мукаммал ёритган (А. Ю. Якубовскийнинг «К вопросу об этногенезе узбекского народа» рисоласи бундан мустасно) асар ёзилмаган.
Узбек халкининг тарихини урганиш давомида В. В. Радлов, В. В. Бартольд, С. П. Толстов, А. Н. Бернштам ва бошк,а рус олимлари озмунча иш кдлмаганлар. Улар узларининг илмий изланишлари давомида узбек халкд- нинг этник тарихи ва этногенезига оид баъзи муаммо- ларга ёндашиб утганликлари, билдирган фикр-мулоха- залари ишимизнинг ёзилишига мадад булди.
Йирик шаркдпунос олим, академик В. В. Радлов, миллати немис булишига к;арамасдан, навкдронлик йилларида Россияга келиб шаркдиунослик илми тарак,- кдётига катта хисса кушган. У Сибир ва Марказий Осиё туркий халкдарининг тили, фольклори ва этно- фафиясини урганиб, бир к,анча илмий асарлар ва ма- к,олалар яратган. В. В. Радлов биринчилардан булиб, кдцимий урхун-энасой туркий битикларни укиган, уй­гур халкднинг кадимги ёзувларини урганиб уйгурлар х,ак,ида илмий иш ёзган1, турк шевалари лутатини туз- ган1 олим эди. Унинг асарларини ва макрлаларини, Сибирда ва Марказий Осиё минтак,аларида к;адимда ва илк урта асрларда яшаган туркий халкларнинг1 этник таркибини ва этногенетик алокдларини урганувчи тад- кдкотчи ёрдамчи адабиёт сифатида фойдаланиши мум­кин. Лекин шу уринда таъкидлаб утиш жоизки, В. В. Радловнинг айрим фикрлари мунозара талабдир. Маса­лан, у карлукдарнинг VIII—X асрларда Фаргонада яша- ганлигини рад кдлади1. Олимнинг таъкидлашича, Фар­гонада карлук^ар эмас, уйгурлар яшаган. Кррахонлар уйгурлар орасидан чикдан. В. В. Радловнинг масалага бу тарзда к,араши хато эканлиги бизнинг ишларимиздан бирида1 к,айд этилган.
Узбеклар ва Марказий Осиё барча халкдарининг тарихини чукур урганишда академик В. В. Бартольд- нинг х,иссаси них,оятда катта булган. У шарк, халкдари- нинг тарихи, географияси, маданияти ва этнография- сига оид 400 дан ортик, илмий иш ёзган ва чоп этган. Буларнинг купчилиги Урта Осиёда яшаган туркий халк,- ларнинг, жумладан, узбек халкининг этник тарихига ва этногенезига тегишли му\им масалаларни уз ичига олган. В. В. Бартольд асарларининг кдммати ва афзал- лиги шундаки, улар дастлабки араб-форс ва бошк,а манбалар асосида ёзилган. „
В. В. Бартольднинг бир к,атор асарларида1 Урта Осиё халкдарининг, хусусан узбек халкининг утмишига, унинг этник тарихига оид жуда куп материаллар мав­жуд. Унинг асарларида Мовароунна)ф ва унга туташ минтак,аларда кадимдан ва илк урта асрларда тургун яшаб келган туркий ахщининг ик,тисодий ва ижтимо- ий \аёти кенг ёритилган. Олимнинг ишларида узбек халкининг этногенетик жараёнида фаол к,атнашган кабила ва кабила иттифо клари тилга олинади, улар­нинг Хар бири хакида кискага маълумотлар хам бериб утилади. Айрим кабилаларнинг илк урта асрлар охир- ларида вужудга келганлиги ва уша давр хакида хам фикр-мулохазалар юритилади. Шу билан бирга, бу ма- салаларда баъзи ноаник фикрларга хам йул куйилган. Масалан, у Кррахонлар давлатининг асосчиларини бир ерда уйгурлар ёки ярмо1 деса, иккинчи ерда бу давлат- нинг ташкил топишида карлуклар хиссаси катта булганлигини таъкидлайди. Айрим ноаник/шкларга кдра- масдан В. В. Бартольднинг асарлари Марказий Осиё халкларини, хусусан, узбек халкининг этник тарихини урганишда мухим манба хисобланади.
С. П. Толстовнинг этник тарихига ва этногенез ма- салаларига оид фикр-мулохазалари хакида юкорида фикр юритилди. Бу уринда унинг факат айрим ишла- рини эслатиб утиш кифоядир.
Уз ФА фахрий академиги С. П. Толстов Хоразм ар­хеология ва этнографик экспедициясини ташкил килиб, куп йиллар давомида (1937—1969 й.) унга рахбарлик кдгщи; собик СССР ФА этнография институтининг директори (1942—1966 й.) булиб ишлаб, узбек халки тарихини, хусусан, этник тарихини урганишга сал- мокуги хисса кушДИ- Унинг археологик изланишлари ва манбалар асосида ёзган йирик асарлари1 хамда куплаб чоп этилган маколаларида (300 дан ошик) Хоразм улкасида кадим ва урта асрларда тургун яшаб келган махаллий ахоли уз даврида юкори маданиятга эриш- ганлиги, улар шахар ва кургонларда яшаб, йирик су- рориш иншоотларини бунёд этганликлари, дехкончи- ликнинг тараккий этгани, улар уз тил ига, ёзувига эга б^лганлиги батафсил ёритилади. С. П. Толстов уз тад- кикотлари билан Хоразм маданиятини ва у оркали узбек халкини дунёга танитган олимдир.
С. П. Толстов асарларида илк урта асрларда узбек ва коракалпок халкларининг этногенетик жараёнида кат- нашган угуз, печенег, канкли ва бошка халклар ва Кабилаларга хам ахамият беради. С. П. Толстов айрим масалаларда хатоликларга хам йул куйган. Масалан, К,анха, (Канной) давлатини Хоразмда вужудга кел­ган, бу давлатнинг сиёсий маркази хам Хоразмда булган, деб келар эди. Лекин йирик тадк,ик,отлардан оирида С. П. Толстов фикрини бироз узгартириб, «Хо­разм Кднханинг факат бир кисми эди»1 дейди. Хакикат- да эса Хоразм К^н^а давлати томонидан тобе этилган унинг тасарруфидаги узок улкалардан бири булган. К,ан- Ха милоддан олдин III асрда Сирдарёнинг урта кисми- да ташкил топган давлат эди. Унинг марказий шахри К,анха хам Сирдарёнинг урта окимида, Тошкент во- диисидаги хозирги Оккургон туманида булиб, Кднха деб номланган, унинг харобалари хозир хам сакланиб Колган. С. П. Толстов маколаларидан бирида усун каби- ласини, антик даврларда Орол денгизининг жануби- шаркий кисмидаги чулларда яшовчи йати (яти, ясы осы) ассиан атамалари бир халкнинг номи дейди2. Бош- качарок килиб айтганда, унинг фикрича, йати, асы ассионлар усунларнинг аждодлари булган. Унинг бу фик- рига кушилиш кийин. Маълумки ас, аси, ассионлар Эрон тилли халкдар эдилар, усунлар эса туркий этнос булиб3, буларнинг илк аждодлари Шимолий Хитойда яшаб, кейин Тянь-Шан tof олди минтакаларига келиб жойлашган. Шунинг учун хам усунларни ассиан ёки аслар билан тенглаштириш уринсиз. Олим яна апаси- акларни (пасионларни) — печенеглар билан дуакара атамасини тахорлар билан тенглаштириб, улар бир хал к4 деган гипотез хам килган. Бу фикрга хам кушилмай- миз, чунки унинг гипотезалари тахминий мулохаза- ларга асосланган, холос.
Атокли узбек академик олими Я. Г. Руломов бир неча йиллар давомида С. П. Толстов рахбарлик килган
археологик экспедициялардаги ва мустакдл равишда олиб борган археологик изланишлари асосида Амударё этакларида сунъий суБоришнинг вужудга келиши ва унинг тарак,к,ий этиш тарихини урганиш асносида йи- рик монография яратган1. Монографияда дастлабки ман- балар асосида Хоразмнинг ирригация тарихи ва у би­лан бевосита бошик, булган сиёсий ва ик,тисодий х,аёт, савдо йуллари, тижорат ало^алари ва бир к,анча боища масалалар чукур та\лил этилган.
Я. F. Руломовнинг асарида таъкидланган бир к,анча масалалар, чунончи, IX—XII асрларга оид ^ишлок, ва шах.ар ахщисининг таркиби, ик,тисодий ва маданий ^аёти, во\ага туташ минтак.аларида яшовчи этник гу- ру\лар, уларнинг тургун ахщи билан ало^алари ва бош- кдлар Хоразмда шу даврларда мавжуд этник жараённи ва этник ало^аларни тушуниб олишимизни бирмунча осонлаштиради1. „ „
Куп йиллар давомида Марказий Осиё туркий халк,- ларининг тарихини урганиб археологик изланишлар олиб борган тарихчи олимлардан бири А. Н. Бернштам эди. Олим купрок, Сибир, K,030fhct0h ва К^ирризистон худудларидаги халк«лар тарихи ва археологияси билан шугулланиб келган булса-да, унинг асарларида, хусу- сан, археологик ишларида барча туркий халкдарнинг (кдерда яшашидан кдтъи назар) этник тарихи, ижти- моий х,аёти ва маданияти ^акдда мух,им фикр-муло^а- залар ва хулосалар билдирилган1.
А. Н. Бернштамнинг асарларида кддим ва ил к урта асрларда Еттисув, Тянь-Шан тоголди минтак,аларида, Сирдарё сохдллари, Фаргонада тургун яшаб келган тур­кий халк^ар шах,ар ва ^ишлокдари, дех,к>ончилиги, хунармандчилиги ва диний эътикдцлари ёритилган1.
Унинг ишларида кучманчи ва ярим кучманчи кдбила- лар, хусусан, туркешлар ва карлукдарнинг х;аёти, тур- муш тарзи ва маданиятига катта урин берилган. У Ет- тисувнинг VIII—X асрларига оид тарихий даврни кар- лук даври маданияти деб атайди1. Кдрлук даврига хос булган хусусиятлардан бири — Зарафшон вохаси, Фар- FOHa ва Шош ахолисининг Еттисув ахолиси билан сав- до-сотик ва маданий алокдларни янада ривожланиб бориши ва бунинг натижасида кучманчи ва ярим кяманчи кабилаларнинг тургунликка утиш жараёни­ни А. Н. Бернштам уз ишларида аник далиллар билан исботлайди. Олимнинг бир неча маколаларида Сибир- да, Марказий Осиё минтакаларида туркий битиклар- нинг кенг куламда таркалганлиги маълум килинади1.
А. Н. Бернштам Марказий Осиё халклари тарихини, хусусан, этник тарихини урганишда анча хайрли иш- ларни амалга оширган олим, албатта. Катта иш бека- му-куст булмаганидек, бу олимнинг тадкикотлари хам айрим хатолардан холи эмас. Уларнинг барчасини бу ерда такрорлаб утишнинг хожати булмаса керак. Шу- лардан факат айримларини мисол учун эслатиб угиш кифоя. Масалан, А. Н. Бернштам кушон сузини ва Ку- шон давлатининг номини хамда Фаргона водийсидаги Кадимги шахар — Косон номини усун (уйсун) этник номидан ташкил топган, дея1 фикр юритади. Бу фикр- га биз кушила олмаймиз. Кушон давлатининг ташкил топиши усунлар билан эмас юечжилар билан боглик булиши керак1.
А. Н. Бернштам хам советлар даврида етишган олим- лардан бири эди. Унинг тадкикотлари уша давр рухи- да, коммунисток мафкура ва марксизм-ленинизм на- зарияси асосида ёзилган. Шунинг учун хам ишларида синфий карама-каршиликларга, синфий курашларга ва эксплуатация формаларига купрок ахамият берилган.
Тарихий шахсларнинг роли камситилган. Бу билан биз олимнинг Марказий Осиёда, хусусан, Жанубий Крзо- гистоннинг ва Кдогизистоннинг тарихини урганишда- ги хизматларини камситмокчи эмасмиз, унинг ишла- рини холисона бахрлаб, айрим камчиликларини хам
эслатиб утдик, холос. „
Еттисув ва Жанубий K,03ofhctoh худудларида илк урта асрларда яшаган ах,олининг жойланиши, шахарлари ва шахар маданиятини археологик топилдикдар асосида урганган П. Н. Кожемяко, К. М. Байбеков, К. А. Акишев, Е. А Агеева, Г. И. Пачевич ва бошка археологларнинг хам хиссаси оз булмаган1. Фаргона ахолисининг кадимий (мил. аввал II—I милодий I мингинчи йилларнинг биринчи ярми) маданияти ва ижтимоий хаёти Ю. А. Заднепровс- кий томонидан урганилган1. Милодий I мингинчи йил­ларнинг биринчи ярмида Фаргона вохасининг жануби- гарбий кисмида яшаган ахолининг этник тарихига оид баъзи масалалар, уларнинг уша даврлардаги маданий алокалари Г. А. Брыкина ишида ёритилган1.
Тошкент вохасидаги олиб борилган куп йиллик ар­хеологик изланишлар натижасида жуда бой материал­лар кулга киритилган. Бу материалларнинг маълум кис­ми бизни кизиктирадиган даврга, яъни VIII—XII аср- ларга оид археологик топилмаларни ёзма манбаларга ва илмий адабиётларга солиштириб жиддий урганган тадкикотчилардан биз купрок; М. Е. Массон, В. А. Була­това ва Ю. В. Буряковнинг ишларига мурожаат килдик .
Буларнинг асарларидан шу саналарга оид А^ангарон (Элок) ва Чирчик, х,авзаларида жойлашган ша^ар ва кургонларнинг вужудга келиши, уларнинг таракдий эти- ши ^амда во\а а^олисининг ик,тисодий ва маданий х,аети \амда турмуш тарзи ^акдда аник, маълумотлар олиш мумкин. Шу хил маълумотларни узбек халк,и- нинг этник тарихи учун канчалик му^им эканлигини тушунтириб утирмаса х,ам булади.
Урта асрлардаги Мовароуннахр, Хоразм ва Сир- даре буйларида, Талас водийси ва Еттисувда жойлаш­ган шах,арлар, уларнинг худ уд и й таракдиёти ша^ар а^олисининг тахминий сони, хунармандчилиги, тижо- рат ишлари, ик,тисодиёти ва бир канча бошк,а масала­лар А. М. Белинцкий, И. Б. Бентович ва О. Г. Болыиа- ковлар биргаликда ёзган рисолаларда курилган. Муал- лифлар Иста^рий, Мукдддасий, Наршахий ва бошк,а- лар езиб крлдирган асарлардан кенг фойдаланиб, уша давр ша^ар \аётини ойдинлаштириб берадилар. Сузсиз, улар келтирган тарихий маълумотлар ва хулосалар урта асрларда яшаган ша\ар а^олисининг маданияти, тур­муш тарзи ^акдда аник, тушунчалар беради1.
Туркий халкдарнинг этник тарихини мукаммал урганган тадк.ик.отчи JI. Н. Гумилевнинг илмий ишла- рига мурожаат к,илмасдан утмаслик керак. Унинг бир канча йирик асарлари, илмий макрлалари мавжуд1.
JI. Н. Гумилевнинг китоблари ва макрлаларида тур­кий халкдар этник ва сиёсий уюшмаларининг вужудга келиши, уларнинг тараний этиш ва инкуирозга учра- ши масалалари аник; далиллар асосида ёритилган. Олим- нинг ишларида туркий халкдарнинг бир к,атор муам- молари (сиёсий, ик,тисодий, маданий \аёти, турмуш тарзи, тили, эътикдци ва бош.) этнос ва этник гуру^- ларнинг географик жойланиши }^ам уз аксини топган. Тадкикртчи кучманчи туркий к,абилаларнинг тарихий ролини камситмасдан уларнинг этник тарихи ва мада- ниятини юк,ори бах,олайди, кучманчи кабил ал ар х,ам уз даврига хос маданий тараккиётга эришганлигини илмий асосда исботлаб беради.
JI. Н. Гумилев асарларида курилган к,атор масала- лар, чунончи, Шаркий ва Рарбий турк хокрнликлари- нинг ташкил топиши ва уларнинг инкирозга учраши, турк хокрнлигининг янгидан карор топиши, Туркеш, Уйгур хоконликлари ва уларнинг таркибидаги кабила- ларнинг этник тарихи, Осиё ва Европа халкдарининг илк урта асрлардаги этник ва маданий алокалари уша даврнинг сиёсий ва этник жараёнларини1 тушуниб олишни анча осонлаштирди.
Киргизистон Республикасининг етук тарихчи оли- ми, профессор О. К. Караев куп йиллар давомида Кр- рахонлар давлатининг тарихини урганиб келди. Куп йил­лик изланишларининг натижалари бир канча макола- лар ва йирик монографияда батафсил ёритилган. Биз, асосан, муаллифнинг «Кррахонийлар хоконлиги тари­хи» китобига эътибор берамиз.
О. К. Караев уз рисоласида Марказий Тангритог (Тянь-Шан)да ва Еттисувда илк урта асрларда яшаган ахрлининг жойлашуви, Кррахонлар давлатининг таш­кил топишини илмий таVIил килган. Шунингдек, ишда Корахонлар давлатининг жанубий Крзогистон, Фарго- на, Мовароуннахр худудларини эгаллаш тарихи, дав- латнинг ички ва ташки сиёсати \ам ёритилган. Моно­графияда Корахонлар давлатининг ижтимоий-иктисо- дий муносабатига, давлат тузилишига, а\олининг хужа- лик фаолиятига ва модций, маданий х,аётига х,ам катта эътибор берилган1.
О. К. Караевнинг монографияси х,ам баъзи камчи- лик ва ноаникликлардан холи эмас, албатта. Муал­лиф Тянь-Шанда X аср урталарида карлуклар сиё­сий бошчилик килишни йукотдилар, дея фикр юри- тади1. Исмоил Сомоний 906 йили Туркистоннинг бир канча худудларини эгаллагандан кейин карлук ябгу- лари Талас водийсининг шаркидаги ерларнинг талай кисмини кулдан берадилар; то Урду (хрзирги Биш­кек шахри билан Тукмок шахри уртасидаги) ша)фи- гача булган худ уд, яъни Талас водийсининг катта Кисми — карлукларнинг марказий худудлари булган кенгликлар Сомоний таъсирида булган1, дейди муал- лиф. Бу фикрларга кушила олмаймиз. Аввало шуни таъкидлаб утиш л озимки, X аср урталарида карлук давлатини ябгулар эмас, К,орахонлар (улуг хонлар) бошцарган. Шу аср урталарида Кррахонларнинг таъ- сири кучли эди' Улар Етгисув, Шаркай Туркистон- нинг катта к,исмида ва Тохаристонда уз хукмронлик- ларини к,атъийлаштириб олган эдилар.
О. К. Караев карлук кабила иттифокидаги к,абила- лардан бири булмиш чигилларни чик кабиласи билан тенглаштиради1. Бошкача кдлиб айтганда, чигил ва чик атамасига бир кабиланинг номи, деб карайди. Бу хато, албатта. Чигилларни чик кабиласига х,еч кандай алок,а- си йук,- Чиклар утмишда Теле кабила иттифокининг таркибида булганлигини, чигиллар эса кдрлук к;абила- сининг ичида эканлиги муаллифни узи х,ам инкор кдп- майди1. Шунга ухшаш камчиликлар О. К. Караевнинг китобида оз эмас. Бу камчиликлар китобнинг бахрсини камситмайди, албатта. Хозирги кунгача бу асар Крра- хонлар давлати тарихини ёритиб берган асосий тадк,и- Котлардан бири, десак хато булмас.
Марказий Осиё халкдарининг этник тарихи этноге- нези билан Рарбий Европа олимлари хдм шутулланиб келганлар. Э. Шовани, М. Маркварт, Хелмут Хоффам, О. Прицак, М. Чапличка ва боища тадк,ик,отчилар тур­кий халкдарнинг этник тарихини чукур урганган олим- лардан, десак хато булмас. Хитойшунос олим Э. Ша- ваннининг биз фойдаланган тадкикотларида Хитой ман- балари асосида Рарбий турк кабилалари (нушиби, ДУЛУ)> карлук,, туркешларнинг инк,ирозга учраши, кар- луклар давлати ташкил топиши, хитойларнинг туркий халкдар билан муносабатлари ва бошк,а к,атор масала­лар х,ак,ида гапирилади1. Унинг бу халклар ^акида, ху- сусан, карлук ва унинг таркибидаги йирик кабилалар \ак,идаги маълумотлари уз к,имматини \алигача йук,от- ганича йук.
И. Марквартнинг асарларидан бирида1 туркий халк­лар ва кабилалар хакида маълумотлар келтирилган. Бу асарда кипчок, кимак, уз, кун, кай, авар, печенег, чтил, hfmo, карлук ва бир канча бошка кабилалар- нинг жойлашиши, этник тарихи, урф-одатлари х,акида мух,им маълумотлар берилган. ^
К,орахонлар даврининг сиёсий, иктисодий ва мада­ний тарихини урганишда О. Прицак анча ишлар кил­ган олим. Унинг тадкикотларида1 К,орахонлар сулола­сининг ташкил топиши, унинг хонлари, бу сулола- нинг вужудга келиши ва тараккий этишида карлуклар- нинг роли, давлатнинг ички ва ташки сиёсати, К,ора- хонлар давлатининг икки (Шаркий ва Барбий) кисмга булиниб кетиши, унинг инкирозга учраши дастлабки манба ва тарихий адабиётлар асосида чукур та^лил этилган. О. Прицакнинг маълумотларидан Кдрлук кора- хонлар давлати таркибида ташкил топган узбек элати­нинг шаклланишини аник тасаввур килиш мумкин.
Хелмут Хоффман маколаларидан бирида1 Тибет та­рихий солномаларига асосланиб, карлукларнинг (Ти­бет манбаларида Garlog) катта бир кисми Хиндистон- нинг шимоли-гарбий кисмида жойлашгани хамда улар

  1. аср урталарида Кашмирни, Кршгарни, Хутон ва Ёркентни эгаллаб турганлиги таъкидланади1. XI аср­нинг биринчи яримларига оид Тибет манбаларида хам карлуклар Помирнинг тогаи минтакаларида ва Хинди- куш tof ораликларида яшаганлиги кайд килинган1. Му­аллиф карлукларни бу худудларда урнашганликларини тасдикловчи яна бир канча манбалардан ва тарихий адабиётлардан далиллар келтиради.

Туркия олимлари хам туркий халкларнинг этник тарихи ва маданиятини урганиш борасида муносиб хисса кушганлар. Биз Туркия тарихчиларидан Емел Есен, Иброхим Кафес угли, Ердуган Мерчил, Фах- реттин Кирзи угли, Мехмет Олтой Куйен асарлари билан танишиб, уларнинг айрим фикр-мулохазалари- ни хисобга олдик.
Туркиялик олима Есин Емелнинг монографияси- да илк урта аср туркий халкларининг маданияти та­рихи (манбалар, тарихий адабиётлар асосида) чукур ёритилган. Асарда к,айд килинган маълумотлар илк урта асрлардаги туркий халкларнинг маданий хаёти ва тарихий таракдиётини тушуниб олишимизни бир мунча осонлаштиради1. Иброхим Кафес углининг ки­тобида археологик ва тарихий манбалар асосида к,ар- лук, туркеш, печенег, уйгур, хазар ва бошка халк­ларнинг иктисодий ва маданий хаёти батафсил тах- лил этилган1.
Юкорида тилга олинган хар икки муаллифнинг асар­ларида, умуман, бир к,анча бошка Туркия олимлари- нинг тадкикотларида туркий дунёда яшовчи барча халк­лар турк миллати деб тушунтирилади. Бунга кушилол- маймиз.
Фахреттин Кирзи углининг кипчоклар хакидаги асари1 кипчоклар тарихининг катта даврини (милод- дан олдинги VIII асрлардан бошлаб то милодий XVI асрларгача) уз ичига олган. Мазкур асарни ёзишда муаллиф жуда куп ёзма ва босма манбалардан, та­рихий адабиётлардан хамда фольклор материаллардан фойдаланган. Шунинг учун хам Ф. Кирзи углининг бу китоби фундаментал асарлар каторидан урин олган. Аммо унинг монографиясидаги баъзи масалалар бахс- лидир. Масалан, китобнинг биринчи булими «Хазар денгизи (Каспий денгиз К. Ш.) ила Крра денгиз ора- сида илк кипчоклар» (мил. олдинги VIII аср мило­дий VI аср) деб номланган. Лекин шу даврларда бу Худудда кипчоклар хакикатда хам яшаганликлари ха­кида биронта аник далил келтирилмайди. Китоб мат- нидан бу худудларда яшаган кадимги сак, скиф, мас- сагет кабила иттифокларини ва халкларни кипчоклар деб тушуниш мумкин1. Албатта бу нотугри. Маълум- ки, кипчокдар Волга буйларида, Жанубий рус чулла- рида ва Шимолий Кавказ худудларида XI асрда пайдо буладилар, унгача улар Иртиш дарёси урта ок^имла- рида, Урол тоголди минтак,аларида яшаб келган эди- лар.
Ердуган Мерчилнинг мусулмон турк давлатлари таъ- рифига багишланган йирик монофафиясида1 урта аср- ларда мавжуд бир неча давлатлар, жумладан Кррахон- лар давлати х,акдда гапирилади. Бизни кизик^ирган жойи мазкур асарнинг Кррахонлар давлати х,ак,идаги к,исми1. Бунда Корахонлар давлатининг ташкил топиши, унинг тараний этиши ва маданияти етарли тахдил кдлинган. Муаллиф к,аламга олган масалалар ^ацидаги фикр-му- ло\азалар уша даврда мавжуд булган сиёсий йуналиш- ларни ва давр билан боглик булган этник жараённи тушуниб олишни бир мунча осонлаштиради.
Узбек халк,ининг этногенезини 5фганиш борасида антрополог олимлар \ам ^исса кушганлар. Уларнинг тадк,икртларидан маълум булишича, х,озирги Узбекис- тон худудида ил к даврларда (милоддан олдинги III—II мингинчи йилларда) яшаган халкдар мах,аллий евро­пеоид антропологик типдаги одамлар булган1. Бу ир- Кий типдаги ах,оли Марказий Осиёнинг бир к,анча мин- так,аларида, хусусан, икки дарё (Аму ва Сирдарё) ора- лигида милоддан олдинги I мингинчи йиллар даво^ми- да сакданган. Монголоид ирк^ий типдаги аломатлар Урта Осиё худудлари чегараларига милоддан олдинги I ва милодий биринчи аср бошларида кириб келган були- ши керак1.
Махдллий европеоид антропологик типни А Н. Ярхо Помир-Фаргона ирк,1 деб номласа, JI. В. Ошанин уни — Урта Осиё дарё оралигидаги ирк1 деб номлайди.
Урта Осиё минтак,аларида кдцимда махаллий ев­ропеоид иркнинг мавжудлиги антропологик матери­аллар асосида исботланди. 1947—1948 й. профессор М. М. Дьяконов рахбарлигидаги Кофирни\он археологик экспедиция гурухи томонидан кадимги Бактрия тар- кибига кирган Жанубий Тожикистоннинг Х,исор рай- онидаги Тупхона деб номланган жойдан 37 та (8 таси 1947 й., 29 таси 1948 й.) кабр очилган эди. К,абр- лардаги жасадларнинг куйилиш хусусиятларини ва са- насини хисобга олиб, М. М. Дьяконов уларни турт типга булган эди; 1 — милодий VI—VIII асрларга, 2 — милодий IV—VI асрларга; 3 — милодий I—III асрларга: 3 — мил. олдинги I — милодий I асрларга;

  1. — (икки буклантириб ёткизилган) бронза даврига тугри келади1, деб тахлил килган эди олим.

37 та кабрдан олинган барча одам суяклари (жум- ладан, бош суяклари) антрополог В. В. Гинзбург то­монидан урганилган. Олим кадимги Бактрия ахолиси- нинг асосий кисми европеоид иркининг брахикран (думалок бошли) типидаги (Урта Осиё дарё орали­гидаги тип) кишилари булганлигини ва иркий жи- хатдан кушни Сугдиёнанинг хозирги ахолисига жуда ухшашлигини таъкидлайди1. В. В. Гинзбург, юкорида айтилганлардан хулоса килиб, хозирги кунларда (яъни бизнинг давримизда) «Х,исор тогларидан шимодда ва унинг жанубидаги минтакаларда яшовчи халклар Кадимги Бактрия ва Сущиёна ахолисининг кейинги авлодларидир»1, деб ёзган эди. Демак, хозирги узбек ва тожик халкларининг антропологик жихатдан ух- шашликлари кадим даврларда хосил булган. Куп аср­лар давомида булар бир-бирлари билан аралашиб ке- лишлари натижасида Марказий Осиё вохаларида (tof- ли тожиклар бундан мустасно) Помир-Фаргона (Урта Осиёнинг икки дарё оралигидаги) антропологик тип вужудга келган1.
Урта Осиёда дарё оралигидаги (Помир-Фаргона) антропологик типи махаллий (автохтон) антропологик тип эканлигини, бу тип кишилари боища ердан кел- маганлиги, унинг хрзирги Узбекистан худудида, кушни вилоятлар билан этногенетик алокдда булиб келиши натижасида вужудга келганлиги JI. В. Ошанин бир неча маротаба таъкидлаб утган эди1.
Урта Осиё икки дарё оралиги халкдарининг антро­пологик келиб чик,иши ва шаклланиши мух,им масала. Бу х,акда х,ар хил фикр-муло^азалар булган. Лекин аник, бир далилий ечимга келингани йук1.
Антропологларнинг тадк,ик,отларидан аник^аниши- ча, монголоид ирк,ий тип Марказий Осиёнинг, хусу- сан, Мовароуннахрнинг барча худудларида бир хилда (бир маромда) тарк,алмаган.
Антик даврларда Еттисув ва Тянь-Шан этакларида яшовчи сак, усун к,абилаларининг антропологик тип- ларида европеоид иркининг брах,икран тури хукмрон- лик к,илган1. Шу билан бирга, уларда жуда оз микдорда монголоид иркдцан х,ам кушилган1.
Милодий биринчи асрларда Тошкент во^асидаги айрим кдбрлардан олинган бош суякларнинг бирида европеоид ирк,ининг таъсири кучли булган. Янгийул кургонидан олинган иккита аёл бош суяги европеоид ирцининг мезобрахикранли (урта юмалок, бош) тури- даги кишиларники булган. Шунга асосланиб Т. К. Ход- жайов «Тошкент во^асининг ма^аллий чорвадор ах,оли- сининг таркибига эх,тимол, Урта денгизи ирк,ий типи к,атнашган булса керак»1, деб тахмин к,илади.
Тошкент яцинидаги Бузсув сохилида хамда Ниёз- боштепадан (хозирги Янгийул тумани хУДУДида) олинган бош суяклари М. М. Герасимов томонидан урганилган ва улар (хар иккала суяклар) милодий V асрга оид булган1. Бу бош суякларни кддимги сохиб- лари брохикран турдаги Помир-Фаргона антрополо­гик кишилари булганлиги аникланади1. Бу типдаги кишилар воханинг махаллий ахолиси булган, албатта. Бундан куринадики, вохада антик даврларданок икки европеоид антропологик гурухи (европеоид иркининг мезокран тури ва Помир-Фаргона типидаги брохикран тури) хукм сурган. Хар иккала гурух европеоид ан­тропологик типдаги кишилар булиши билан бирга уларнинг бош суякларида монголоид иркий аломат- лари борлиги аникланади. Бу Тошкент вохасига ан­тик даврларданок Марказий Осиёнинг шимол мин- такаларидан монголоид иркига мансуб этник гурух- лар келиб урнашган булиши керак, деб тахминий хул оса килишга имкон беради.
Бухоро вохасида милодцан олдинги VI—III асрлар­га оид Шодбек гурухвдаги кургонлар очилди. Бу ерда яшаганлар кддимда дехкончилик билан шугулланиб кел­ган халклар булиб, антропологик жихатдан аралашиб кетган булган. Буларнинг келиб чикишига кура, бир томондан Замонбобо маданияти1 билан, иккинчи то- мондан К,озогистоннинг жануби-гарбий кисмида яша­ган мугуллашган иркий тип (асосан, андроновликлар) билан боглик1.
К,изилтепа кургонларидан бирида долихокран тури- га оид аёл кишининг (милодий I аср) бош суяги то- пилган. Бу бош суяк шаркий Урта ер денгизи антропо­логик типида булиб, монголоид ирки билан хам ара- лашган1.
Хазора (Бухоро вилояти) якинидаги кургондан олинган (милодий I—III асрга оид) эркак монголоид типи аралашган европеоид киши булиб, унинг бош суяги мезо-долихокран (уртача узун бош) туридан экан- лиги аникданади1. Шу кургондан (ёгоч тобутда кумил- ган) боланинг бош суяги текширилганда у брахикран- лик Урта Осиё икки дарё оралигидаги европеоид ти- пига мансуб булиб чикди1.
Умуман олганда, антик даврда Зарафшон вох,аси- нинг юк,ори ок,имларида яшаган чорвадор ах,олиси европеоид ирк,ий типи булиб, доуфнчилик билан шу- гулланиб келган ахрлидан деярли фарк, к,илмаган. За- рафшоннинг куйи ок,имида яшовчи ах,оли аник, монго­лоид ирк,ий хусусиятлари билан ажралиб турган. Бу минтак,аларда дех,к,ончилик билан шугулланиб келган Шарк,ий Урта ер денгизи антропологик типидаги ах,оли яшаган. Хоразм ах,олисининг антропологик типидаги Урта ер денгизи ирк,ий типи устиворлик к,илиб келган, аммо буларга \ам монголоид ирк,ий типи маълум дара- жада аралашган1.
Фаргона водийси ах,олисининг антропологик жи- х,атдан шаклланиши бир неча боск,ичларни босиб утган. Асосан, турт боск,ич белгиланган. Биринчи боск,ич — милоддан олдинги II мингинчи йилнинг охири — мил. олд. I мингинчи йилнинг бошларини уз ичига олади. Бу даврда Фаргонада Шаркай Урта ер денгизи ирк,ий ти­пидаги кишилар яшаган. Шимолий чуллардан жа- нубга кучманчи к,абилаларнинг кучиб утиши билан ан- дроновлик антропологик типи х,ам тарк,ала бошлайди. Иккинчи боск,ич — милоддан олдинги I мингинчи йил урталаридан милодий I мингинчи йилнинг охиригача булган даврни уз ичига олган. Бу даврда Фаргона адоли- си европеоид ирк,ий типнинг мезобрахикран (уртача думалок, бош) туридаги кишилар булган. Милодий I мингинчи йилнинг урталарида Фаргонада Урта Осиё дарё оралигидаги антропологик тип аник, гавдаланади1. Учинчи боск^ч — милоддан олдинги I мингинчи йил­нинг охири — милодий I мингинчи йилнинг урталари­да булган даврни уз ичига олади. Бу даврда Фаргона ахщисининг антропологик типида Урта Осиё дарё ора­лигидаги европеоид антропологик ирк,ий типининг
кддимий тури устуворлик калган. Бош суягининг тузи- лиши мезобрахикранли булиб, айрим лолларда монго­лоид аралашмалари хам учрайди1. Туртинчи боскич — милодий VII асрдан бошланади. Бу даврда Фаргона Барбий турк хоконлиги таркибида булиб, туркий каби­лалар Фаргона водийсига куплаб кучиб келдилар. Во- дийнинг антропологик жих,атдан монголлашиш жараё­ни жадаллашади.
Б. А. Литвинский милодий I мингинчи йилларда Фаргона ахолисининг этник таркиби жуда аралашган деб, бу худудда куйидаги турт хил антропологик тип- ларнинг мавжудлигини кайд килади:

  1. Урта Осиё дарё оралиги типининг мезобрахи- кран (уртача думалок бош);

  2. Урта ер денгиз типининг долихокранли (чузик бошли) тури;

  3. Монголоид иркий аломатлари аралашган хар ик­кала (Урта Осиё дарё оралигидаги ва Урта ер денгизи) иркий типлари;

  4. Юкорида курсатилган типларидан ташкари яна айрим бошка типлар хам мавжудлигини таъкидлаб утган эди олим1.

Милодий I мингинчи йилларда турли хилдаги ан­тропологик типлар нафакат Фаргона, хозирги Узбекис- тоннинг бошка минтакаларида хам учрайди.
Илк урта асрларда бу минтакаларда Урта Осиё икки дарё оралигидаги ва Урта ер денгизи антропологик типлари билан бир каторда монголоид иркий типи ёки бу типнинг бошка антропологик типлари билан ара­лашган турлари мавжуд булган1. Антропологик жихат- дан айрим томонлари билан бирмунча фарк килувчи гурухлар хам булган.
Самарканд якинидаги Кофиркалъа кургонидан то- пилган 14 та бош суягидан 10 таси В. Я. Зевенкова томонидан жиддий урганилган эди1. У бош суякла- рини милодий IV—VI асрларга оид Байрамалидан
(Туркманистон) топилган бош суяклари билан х,амда ^озирги давр Узбекистон худуди ахрлисининг антро­пологик типлари билан солиштирди^ Натижада Ко- фирк,алъадан олинган бош суяклар Урта ер денгизи ирк,ий типининг Каспийорти антропологик тури би­лан Помир-Фаргона (Хозирги Узбекистон ахдписи- нинг) уртасидаги антропологик типидаги кишилар булганлиги аникданади. Буларда монголоид аломат- лари булмаган. Шундан хулоса кдлиб, В. Я Зевен­кова Урта Осиё икки дарё оралигидаги (Помир- Фаргона) антропологик типи милодий VI асрда шаклланган, деган хулосага келади. Кофиркдлъа ан­тропологик материаллари олима фикрининг далили булади.
Юк,орида келтирилган антропологик материаллар ва бу со\а мутахассисларининг тадк,ик,отларига тая- ниб айтиш мумкинки, Марказий Осиёнинг талай к,исмида, хусусан, ^озирги Узбекистон эдгдудида антик боск.ичда яшаган а^оли ма^аллий европеоид- лар булган; бир кднча минтакдларда (хусусан, Уз- бекистоннинг жанубий вилоятларида) Урта ер ден­гизи ир^ий типидаги кишилар \ам яшаган. Антик даврнинг иккинчи ярми ва унинг охирларида Мар­казий Осиё худудларида монголоид ирк,ига мансуб этник rypy?yiap Мовароуннахр чегара худудларига урнашиб, айрим гурух/шри аста-секин икки дарё (Аму ва Сирдарё) оралигига х,ам урнашиб оладилар. Ма- х,аллий (Помир-Фаргона) антропологик типи монго­лоид типидаги гурухдар билан аралашиб бориши натижасида бу эдаудда монголоид ирк,ий к,ориш- малар Х.ОСИЛ булади. Ил к урта асрлар давомида мон-голоидлар билан коришган а^оли сезиларли дара- жада купайган. Аммо ма^аллий а^олининг антропо­логик типи (Помир-Фаргона типи) хусусан, ша\ар- ларда, бизнинг давримизгача устуворлик кдпиб кел- мокда.
Кези келганда укдириб утиш жоизки, айрим ан- тропологлар ва тарихчилар туркий халкдарни монго- лоидлар деб тахдил кдгсганлар1. Бу фикрга кушила ол- маймиз. Туркий халкларнинг барчасини монголоидлар булган, дейишга ишонарли далил йук- Туркий халк­ларнинг бир канчалари (эфталийлар, кипчоклар, к,ар- луклар, халачлар, угуз-туркманлар ва бошк, ) европео- идлар булганлари хакида баъзи тарихий маълумотлар мавжуд.
Византиялик тарихчи-ёзувчи Прокопий Кессарский (VI аср) «Эфталийлар — хунларга мансуб хал к булса- лар хамки ... улар хунлар билан аралашмаганлар, барча хунлар ухшаш буларнинг бетлари хунук эмас, танала- ри ок» деб ёзган эди1.
Хунлар туркий халклар булганлигига хеч кандай шубха йук, буларнинг талай кисми монголоид булиши мумкин. Лекин хунларнинг таркибида европоид иркига мансуб этнослар хам булган, албатта. Прокопий Кес­сарский тилга олган эфталитлар бунга аник мисол була олади.
Л. Н. Гумилев кипчоклар чикиб келиши кадимги малларанг (сарик сочли) динлилар билан бошик, дейди1. Руслар кипчоклар баданининг оклиги ва со- чининг малларанглиги учун уларни «половый» (6yF- дой похолига ухшаш сариг ранг) «половедлар» деб атаганлар1.
Манбаларда Кдрлук ва уларга кардош чигил, халач ва бошка кабилаларга мансуб кишилар келишган, чи- ройли булганлиги кайд килинади. Ибн ал Фоких турк- ларнинг аслзода табакаси ва гузаллари карлукдарга те- гишли эканлигини таъкидлайди1.
Йакут ал-Хамавий (XII аср охири XIII аср бош- лари) чигиллар хакида гапириб «уларнинг бетлари чиройли» булганлигини кайд килган эди1. Муаллиф чигиллар хакидаги маълумотни X асрда утган сайёх Абу Дулефдан олган булиши керак. Кррахонлардан булмиш KpuiFap хонлари (X аср) хакида ran кетган- да Йакут ал-Хамавий — «соколли, тугри бурунли ва катта (очик) кузли кишилар»1 деб ёзган эди. Сузсиз, бу ерда X аср урталарида Кринарда хукмронлик килаётган карлук ёки чигил кабиласига мансуб хон- лар х,акдца ran кетаяпти.
Жамол Кдрший корахонийлар хони Буфахон Са- тук Абд-ал-Карим (955 й. вафот килган) хдкида гапи- риб «Сатук 12 ёшлигида нихрятда чиройли эди»1 деб ёзган эди. Шу муаллиф Хутан ахрлисини тилга олиб, уларнинг бети чиройли, катта (очик) кузли кишилар1 деб таърифлайди. Хутан ах,олисининг этник таркиби бир хил булмаган, албатта. Аммо бу ша\ар VIII—X асрларда К,арлук давлати таркибида булиб, карлук-чи- гил кабилаларнинг утрокдашган гуру\лари \ам яша­ган.
Албатта, манбалардан ва тарихий адабиётлардан келтирилган камчил маълумотлар туркий халкларнинг анфопологик типларини аник ифодалаб бера олмайди. Хар хрлда туркий халкларнинг барчаси монголоид ир- Кига мансуб булмагандир, уларнинг таркибида европе- оидлар хдм булганлигига оид мисолларни фикримиз- нинг далили сифатида келтирдик.
Мамлакатнинг сиёсий, иктисодий ва ижтимоий х,аётини, унинг кисматини, этник алокаларини урга- нишда нумизматик материаллар мух,им манба х,исобла- нади. u
Хозирги Узбекистон худудида, антик даврларда ва илк урта асрларда бир канча давлатлар мавжуд эди. Булар Кушон подшолиги, Кидарийлар ва Эфталийлар давлати, Хоразм давлати, Туркеш хоконлиги, Сомо- нийлар давлати, Кдрлук (Корахонлар) давлати булиб, уларнинг х>ар бирида подшоларнинг номлари, унвон- лари билан танга пуллар зарб килинган1. Бу танга пул- ларнинг купчилиги мутахассис — нумизматлар томо- нидан илмий асосда урганилган1. Нумизматик маълу- мотларда узбек халкининг этник тарихига оид баъзи далиллар мавжуд. Археологик изланишлар даврида Пан- жикентдан топилган танга пуллар О. И. Смирнова то­монидан диктат билан урганилган. Олима нумизматика маълумотларига асосланиб, Панжикентда к,арийб юз йил давомида (VII—VIII аср биринчи чоракларигача) туркий халкдардан булган сулола хукмронлик калган, дейди1. Бу сулолани боищарган туркий кабила Сирдарё сох,илларидан булиши керак, деб тахмин к,илинади'. Туркий сулоланинг мавжудлигини танга-пуллардаги акс этган тамгаларнинг ухшашликлари х,амда танга бетига туширилган хукмдорларнинг юз тузилишининг мугул- симонлиги ^ам тасдикдаши мумкин. Айрим танга-пул- ларда «Халач урдаси» ибораси ёзилган. Бир гуру\ танга пулларда «подшо хотин», «подшо аёл», деган туркий сузлар битилган. Агар бу иборалар туфи укдлган булса, унда Панжикентда ва умуман Сутдиёнада VII—VIII аср бошларида туркий халкдарнинг салмок^и к,исми яша- ганлиги ва улар Мовароуннахрнинг айрим вилоятла- рида хукмронлик к,илиб келганликларини тасдикдовчи мух,им тарихий далилга эга булган буламиз. Сузсиз, бу маълумотлар \али пухта урганишни талаб к,илади.
Панжикентда топилган танга1-пуллардан маълум булишича, бу ша\арнинг бозорида Кеш (Шахрисабз), Шош (Чоч) ва туркеш танга пуллари х,ам кенг муома- лада булиб келган. Демак, Мовароуннахрнинг савдо алокалари кенг куламда олиб борилган.
Шош танга пулларининг бир неча турлари маълум: уларнинг барчасида Шош хук м д о рл ар и н и н г сурати бо- силган булиб, уларнинг юз к,иёфаси мушлсимон к,илиб тасвирланган. Тангаларнинг бир хилларида Шош турк- ларининг унвони — ихшид битилган1. Шош хукмрон- ларининг тангалари Панжикентдан ташкдри яна Сир- дарё буйида, Мунчок,тепа деган жойдан, Тошкент як,инидаги Ок^тепадан (\озир Тошкент шахри ичида) х^м топилган. Ок^епадан олинган танга-пулни А. И. Тре- ножкин урганиб, санасини VI—VII асрлар билан бел- гилайди1. М. Е. Массон эса III—IV аср деб сана куяди1.
А. И. Треножкиннинг куйган санаси хакикатга якинрок булса керак. Чунки Шошда (хусусан туркларда( III—IV асрларда танга-пул зарб этилиши хакида аник, маълу- мот йук,. Панжикент харобаларидан олинган шу турда- ги танга-пуллар VII—VIII асрлар билан белгиланган. Шош (Чоч) танга пулларини, сущий ёзувида ва кадим­ги сущ сузлари билан зарб этилиши х,исобга олинса бу танга пуллар, араблар келишидан олдин, Шошда турк Кабилаларидан бирининг хукмронлик даврларида (яъни VI—VII асрларда) зарб этилган булиши эхтимолдан холи эмас. Панжикентдан топилган танга-пуллар ора- сидаги VIII аср бошларида зарб этилган тангаларнинг бирида «туркеш хорони давлатининг пули» деган ёзув мавжуд1. Маълумки, Туркеш хоконлиги VIII аср боши- да вужудга келади. Демак, туркеш кабиласи хркимият- ни кулга олганиданок унинг бошликлари узларини хо- кон эълон кдлиб, танга-пул зарб кдла бошлаганлар. Танга ёзувлари сущ тилида ва сущ имлосида зарб этил­ган.
Панжикент харобаларидан корахонларга тегишли икки дона танга-пул топилган. Буларнинг бири 1001— 1002 й. Наср ибн Али номи билан зарб килинган; иккин- чиси 1013—14 й. Сугд хукмдори Ахмад ибн Али номи билан зарб этилган. Кейинги тангаларнинг Сугд хукмдо- ри томонидан уз номи билан зарб этилиши Мовароун- нахр (Барбий) Кррахонларни Шаркий Кррахонлар дав- латидан ажралиб, мустакил идора кдлишга интилаёт- ганлигидан далолат беради. Корахонларга тегишли тан- га-пулларнинг ёзуви араб тилида ва араб алфавитида забт этилган. Шу далилнинг узи хам X аср охирлари ва XI аср бошларида Корахонлар давлатидаги катта маданий- маънавий узгаришлардан далолат беради.
Нумизматик материаллар Кррахонлар давлатини бошкарганларнинг аждод-авлодларини (генеалогияси- ни) аниклашда хам катта ахамият касб этади1. Танга- пулларнинг ким томонидан ва качон зарб килинган- лигини, уларнинг анъаналарини жиддий урганиб ну­мизматика билан шугулланиб келган мутахассис олим- лар Шаркай ва Рарбий Кррахонларнинг генеалогияси- ни х,амда уша даврларда юз берган сиёсий ва этногене- тик жараёнларни аник^лашга муносиб х,исса кушган- лар.
Элатнинг шаклланишида тилнинг хам ахдмияти кат­та. Узбек халкининг тил тарихи \ак,ида тилшунос олим- лар анча иш кдлганлар, албатта. Лекин узбек аждодла- рининг аловдца халк (элат) булиб шаклланаётган кез- ларда к,айси кабиланинг тили устуворлик килганлиги х,амда X—XIII асрларга хос адабий тилнинг ташкил топганлиги х,ак,ида тилшунос олимлар ^анузгача к,атъ- ий бир фикрга келганларича йук,.
Элшунослик назариясига таянган \олда таъкидлаб утмок,чимизки, узбек аждодлари ало^ида этник бир- лик (элат) булиб шаклланаётган кезларда шу элат фу- кароларига хос умумий тил \ам шаклланади. Янгидан вужудга келган элат иккинчи бир элатдан уз тили би­лан фар к, кдииши керак. Агар узбек аждодларини ало- щда этник бирлик (элат) булиб шаклланиш вак^тини IX—X асрлар деб тушунсак, унинг элат тили \ам шу асрлар ичида шаклланган булиши мумкин.
Академик Шоназар Шоабдурах^монов х,озирги узбек шеваларини уч гуру^га булиб, шулардан бирини кар- лук, ла^жаси деб номлайди1.
Карлук тили илк урта асрларда вужудга келган кдди- мий туркий тиллардан х,исобланади. Тилшунос олим профессор Н. А. Баскаков кддимги туркий тилларни таснифлаб, уларни бир неча тил гурухдарига булиб, уларнинг ичида карлук, тили гуру^ини х,ам тилга ола­ди1. Унинг таъкидлашича, карлук тил гуру^и К,орахон- лар давлатида, яъни X—XI асрларда пайдо булган. Хозирги давр фан ютуъушрини х,исобга олиб айтиш мумкинки, Кррахонийлар давлати деб айтилган сиё­сий тузум X—XI асрларда эмас, IX—X асрларда таш­кил топган «Кррахоний» ибораси, шаркшунос олим А.
А. Григорьев томонидан фанга шартли равишда кири- тилган (бу масалага кейинрок, алохида тухталамиз). Шу ноаникдикларни х,исобга олиб, Кдрлук диалекти IX— X асрларда, узбек аждодларининг алохида элат булиб шаклланиш даври билан бир вак,тда шаклланган де- сак, хакикатга я кин булади. Кдрлук диалекти асосан карлук к,абила уюшмасига кирган кабилалар (чигил, халач, лабан ва бошк.) ташкил килган. Элат тили булиб шаклланиш давомида карлук тили таркибига уйгур, туркеш, аргу, тухси, угуз, кипчок ва бошка кабилалар ва кабила ла\жаларидан утган сузлар хам оз булмаган. К,арлук тил диалектининг шаклланишида ва тараккий этилишида махаллий тургун ахолининг (хусусан, Фар­гона водийси, Тошкент вохаси, Чимкент вилояти) тили таъсири хам сезиларли даражада булган албатга.
Махмуд Кршгарий туркий тиллар хакида гапириб, бунинг ичида энг очик ва равон тил, Хокония улкаси- да яшовчилар (хоконликлар) тилида1. А. К. Боровков «хоконликлар»2 тили деб «корахонлар» давлати тарки­бига кирган туркий кабилаларнинг тилларидир» деган фикрни айтган эди. Биз хам бу фикрга туда кушилган эдик1.
Кррахонлар давлатида карлук ва унга кардош чи­гил кабиласи етакчилик килиб келган. Демак, хокония туркларининг асосий тили карлук-чигил тили булган.
Айрим тилшунос олимлар, масалан, К. Махмудов Hfmo кабила тилида сузлашувчи халкларни хокония авлоди дейди. Хокония тили я гм о кабиласига нисбий берилган1, деб тушунтиради. Муаллифнинг бу айтган- лари В. В. Бартольд томонидан куйилган хатоликка асос- ланган, албатта.
В. В. Бартольд номаълум муаллиф томонидан ёзил­ган (ёзилган йили хам аник эмас) «Муджмал ат-тава- рих» деб аталган кулсзма асарга асосланиб, корахо- нийлар «бугра» унвонига эга булган ягмо кабиласидан чиккан1, деб ёзган эди. В. В. Бартольднинг бу фикрига катор тарихчи ва тилшунослар асосланиб бир к,анча тарихий хатоларга йул куйишган.
В. В. Бартольд бу масалага яна к,айтиб, уч халк,ни, яъни карлук,, hfmo ва чигилларни тилга олди ва Крра- хонлар шу халкларнинг биронтасидан чиккан булиши керак, дейди1. Бош ка бир ерда у Корахонлар сулоласи- нинг ташкил топишида карлуклар х,иссаси катта эди, деб ^ам айтади. Лекин у бу фикрига х>ам тула ишонч \осил килмасдан, К,орахонлийлар сулоласи кайси тур­кий халклардан чикканлиги хдмон бах,сли булиб кол- мокда1, деб таъкидлаган эди. Куриниб турибдики, В. В. Бартольднинг бу масалада катьий фикри булмаган.
Карлук — Корахонлар даврини чукур урганган О. Прицак, Корахонлар сулоласини ташкил этган карлук Кабиласи булганлигини илмий асослаб берган эди1. О. Караев эса бу сулоланинг келиб чикишини чигиллар билан боглайди1. Чигилларнинг карлук кабиласидан булганлигини тан олиб, уни (чигилни) кадимги Чи Кабиласи билан айнан бир халк Деб нотугри тушунган- лигини юкорида кайд килган эдик.
Х,озирги Узбекистон Республикаси худудида этно- график изланишлар натижасида узбек халкининг эт­ник тарихига оид материаллар асосида илмий асарлар ёзилган1. Бу асарларда XIX аср охири XX аср бошлари- да республикамиз худудида яшаган ах,олининг этник таркиби, уларнинг жойлашуви, уруг-кабилаларга були- ниши, чикиб келиш тарихи ва бир канча бошка маса- лалар тахлил килинади.
Этнографик асарлар узбек халкининг аждодларини алохида этник жамоа булиб шаклланган даврини тулик Камраб ололмайди, албатта. Аммо бу асарлар узбек эла­тининг шаклланиш жараёнида фаол катнашган каби­лалар ва этник гурухларни урта асрлар давомида утган тарихий йулини ёритиб берувчи мухим тадкикотлар Хисобланади.
4. УЗБЕК ХАЛКИНИНГ ЭТНИК ТАРИХИГА ВА ЭТНОГЕНЕЗИГА ОИД БАЪЗИ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАР
Бошка фанлар каби элшунослик (этнография) фа- нида хам катор назарий масалалар борки, уларни бил- масдан этник тарихни, этногенезни, этник жараённи илмий асосда ёритиб бериш кийин. Этник тарих ва этногенез билан шутулланувчи мутахассис этносга оид айрим атамалардан ва назарий масалалардан хабардор булиши керак, албатга.
Хар бир халк узининг этник тарихи, этногенези Хакида аник, тасаввурга эга булишга интилади. Шунинг учун хам Узбекистон Республикаси мустакилликка эришгач, бу масалаларга кизикиш кучайиб, катор му- аллифларнинг илмий адабиётларда, ойнома ва рузно- малар сахифаларида уз фикр-мулохазалари билан чи- кишлари оз булмади. Муаллифлар масалани тугри кута- риб чиккан булсалар-да, этник назарияга лозим дара- жада эътибор булмагани боис куйилган масалани тугри хал килиб беролмаганлар.
Собик иттифок даврида марказдаги илмий тадки- кот институтларининг етакчи мутахассислари (асосан этнографлар, файласуфлар) халкни (этносни) урга- нишга оид бир канча назарий масалаларни, жумладан, этник бирлик тушунчаси, этник бирликнинг даврларга булиниши, этник аломатлар ва бошка катор масалалар борасида бир неча йиллар давомида бахслашиб келган эдилар1.
Бахслашув давомида элшуносликка оид айрим ма- салаларда умумий бир фикрга келишган булсалар-да, бир канча масалалар ечилмасдан крлган. Шу уринда айтиб утиш жоизки, марказ олимлари этнос назария- си хакдца купинча умумий фикр-мулохазалар кдлиб, Россия империяси таркибидаги миллатлар, элатларга хос этногенетик хусусиятларга етарли даражада а\ами- ят бермаганлар. Шу боис улар олдинга сурган этносга оид бир к,анча назарий масалалар махаллий халкдар- нинг этник жараёнларига мос келмайди (бу хакда ке- йинрок, фикр юритамиз).
Асосий масалага утишдан олдин этнография фани- да кулланиладиган айрим атамаларга изох бериб утиш уринли булса керак.
Халкларнинг келиб чик,иш тарихини (этногенези- ни) ва шаклланиш жараёнини урганишда ижтимоий фанда «этнос» (юнонча «халк,») ва «этник бирлик» ибо- ралари кулланилди. Этнос атамаси жуда кенг ва тор маънода ишлатилади: масалан дунё халк,и, Америка, Россия халк,и, Узбекистон хал^и, вилоят халк,и ва бош- к,а кичик бир гурух кишиларига нисбатан хам «халк,» ибораси кулланилган. Шунинг учун хам маълум бир ижтимоий тузумда вужудга келган этник уюшмага «Эт­ник бирлик» (рус тилида «этническая общность») сузи ишлатилади. Этник бирлик «халк,» атамасига нисбатан маъно жихатидан аник, тушунчадир1.
Этник бирлик аник, шароитда, табиий-тарихий та- ракдиёт жараёнида вужудга келган ижтимоий уюшма- дир. Фанда этник бирлик боск,ичининг уч тури мавжуд: к,абила, элат ва миллат. Кетма-кет алмашиб келган бу атамалар турли даврларда вужудга келган; улар уз давр- ларига хос хусусиятлари билан бир-бирларидан фарк, Киладилар.
Кабила — ибтидоий боскичга хос этник бирлик. Кдбила аъзолари бир-бирлари билан крн-кдриндошлик муносабатида булиши хамда уругларга булиниши ху- сусиятлари билан кейинги боскичдаги этник бир- ликдан (элатдан) фарк, килади. Бундан ташкари, Кабиланинг узига хос тили, худуд и, к,абила аъзола- рининг узаро хамкорликда булиши (масалан, жамоа булиб ов кдпиши, кабила худуд и ни химоя к,илиши, бир-бирларига ёрдам бериши ва бошка), кабила но- мининг (этноним) мавжудлиги, анъаналарини били- ши ва бошка кабила уюшмасининг хусусиятларидан Хисобланган. Ибтидоий боскичнинг тараккий этган этник жамоаларида уз-узини идора килиш, ypyF-каби­ла бошликдаридан ташкил топган, маслахат (йигин) мажлиси оркали бошкарилган. Улар барча жамоа ма­салаларини хал килиш, жамоа йигинларида кабила бошликларини сайлаш хамда катор кабилачилик му- носабатларини бошкарганлар.
Кишилик жамиятининг тобора тараккий этиб бо­риши ва синфий жамиятнинг пайдо булиши билан ибтидоий боскичга хос этник бирлик — кабила тузуми уз ахамиятини йукотади. Аммо кабила атамаси ва унга тааллукли булган баъзи хусусиятлар колдик сифатида синфий жамиятларда (кулдорчилик, феодализм, капи­тализм, социалистик) хам сакданиб колган. XIX аср охири — XX аср бошларида узбек халкининг таркиби­да кабилалар мавжуд булиб, улар уругларга булиниш тартибини ва уруг-кабила номларини (этнонимлари- ни) саклаб келганлар. Сузсиз, улар ибтидоий боскич колдикдари хисобланади. Чунки бизгача сакланиб кол­ган ypyF-кабилалар ибтидоийликка хос хусусиятлари- ни аллакачон йукотиб, синфий жамиятга мослашиб колганлар.
Ибтидоий боскичнинг охирларида — синфий жа­миятга утиш арафасида, кабилалар орасидаги этник, хужалик, моддий ва маданий алокаларнинг тобора ривожланиб бориши натижасида бир канча кабила­лар бирлашадилар. Кдбилаларнинг бирлашиш жараё­нида этник бирликнинг янги тури вужудга келади. Бу этник бирлик маълум тарихий шароитда ХУДУ- дий, иктисодий, тил ва маданий умумийлик асоси­да шаклланади.
Кддимий даврда вужудга келган янги этник бир- ликни ифодалаш учун «элат» атамасини кабул килиш
76
уринли булса керак. Бу атама бир кднча маънога1 эга булишидан катъи назар, узбек тилида ёзилган илмий асарларда анча вактлардан буён рус тилида «народ­ность» сузи урнида ишлатилиб келинмокда.
Кдцимда хозирги Узбекистон худудида ва унга ту- таш минтак,аларда бир к,анча элатлар вужудга келган: бактрияликлар, хоразмликлар, сугдийлар, кангарлар, фаргоналиклар шулар жумласидан. Аммо бу элатлар кулдорчилик жамиятидаёк, бирин-кетин инк,ирозга уч- раб таркалиб, уларнинг урнида янги элатлар вужудга келган. Илк урта асрларда Марказий Осиёда турк, уй- Fyp, угуз, тожик ва узбек1 элатлари ташкил топган. Булардан бизнинг асримизгача уйгур, тожик хамда узбек элати етиб келди.
Элат к,абила билан миллат орасидаги этник бирлик булиб, синфий жамиятга хос этник уюшмадир. Элат собик иттифок тузумида хам мавжуд булган. Шу урин- да таъкидлаб утмокчимизки, элат ва миллат атамалари фанда хали обдан такомиллашганича йук. Шунинг учун хам тилга олинган атамаларни шартли равишда кабул килиш маъкулрок булса керак.
Этнография фанида «этнографик гурух» (субэтнос) ибораси хам купрок кулланилади. Этнографик гурух — маълум бир этноснинг (элатнинг ёки миллатнинг аж- ралмас кисми, унинг таркибидаги булинмалардан) бири булиб, узининг баъзи хусусиятлари билан тил лахжаси, хужалик фаолияти, турмуш тарзининг баъзи томонлари билан фарк килган. Этнографик гурух одат- да бир кабиланинг, элатнинг ёки миллатнинг иккинчи бир халк билан аралашиб, боища ерга бориб, шу ерда- ги халк таркибига кириб, у билан бирга яшаб келиши натижасида вужудга келади. Масалан, Октябрь тунта- ришидан олдинги даврда узбеклар таркибидаги кип- чоклар, курамалар этнографик гурух хисобланган. Баъ­зи вактларда этнографик гурух уз элидан, халкидан ажралиб, бошка бир этник бирлигига кушилиши на- тижасида хам вужудга келган. Бу хилдаги этносларнинг катта кисми асрлар давомида махаллий халкнинг ичи­да яшаб, уларнинг урф-одатлари ва маданиятини кабул килиб, унга аралашиб борган. Аммо буларнинг маълум кисми уз тилини, узлигини ва моддий маданиятлари- даги баъзи хусусиятларни саклаб келганлар. Бунга ми- сол кдииб узбеклар таркибидаги араблар, эронийлар- ни курсатиш кифоя. Шу уринда яна бир иборага, яъни «этник гурух» иборасига эътибор бериб утайлик.
Этник гурух аник бир халкнинг (кабила, кабила иттифоки, элатнинг) парчаланиб, алохида кисмларга булиниб кетиши натижасида вужудга келади. Этногра­фик гурухдан этник гурухнинг фаркини куйидагича изохлаш мумкин: уз халкидан (кабила, элат) ажралиб чиккан гурух бошка хал к таркибига кириб, узок муд- дат яшаб, шу халкнинг тили, хужалик фаолияти, урф- одатлари, турмуш тарзини кабул килиб, унга батамом сингиб, узларини шу халк номи билан атайдиган булиб Колади. Аммо шу билан бирга бу гурух уз этник номи­ни утмишда кайси кабила, элатга мансуб эканлигини, баъзи анъаналарини саклаб колган булади. Масалан: кипчоклар XIX асрнинг иккинчи ярми — XX аср бош­ларида узбек халкининг таркибида (уз лахжалари, тур­муш тарзи, маданий хаётидаги баъзи хусусиятларини саклаб колганликлари туфайли) этнографик гурух булган булсалар, козок, киргиз, коракалпок, туркман, бошкирд ва бошка халклар таркибида улар (кипчок­лар) этник гурух хисобланган. Шу сингари кангли, уйшун ва бир канча бошка кабилавий номлар хам юкорида эслатилган халклар таркибида мавжуд булган. Булар уз этник номлари билан кайси халк ичида булса­лар уша халк (козок, киргиз, коракалпок, туркман, бошкирд ва бошка) номи билан аталган. Октябрь тунта- ришидан олдин Россияда яшовчи поморлар ва казак- ларнинг барча гурухлари рус халкининг этник булин- малари (гурухлари), Шимолий ва Жанубий великорусс- лар эса этнографик гурухлар хисобланган1.
Ажралиб чиккан этник кием, бошка этносларга кушилмасдан узи мустакдл этник гурух булиб колиши хам мумкин. Вакт утиши билан унинг таркибига айрим (кипчок булмаган) этник гурухлар кушилиб, йирик к,абила иттифокини ташкил кдлади. Бунга XIII—XIV асрларда Даштик,ипчокда яшаган кипчок этник гурух мисол була олади.
К.ИПЧОК, этносининг асосий узагидан ажралиб чик,- кан гурухлардан бири уз таркибига коракалпок, K3HF- ли, дурут ва бошк,а этник гурухларни кабул килиб, йирик кабила иттифокини ташкил килган эди1.
Маълумки, вакт утиши билан этник бирлик фука- роларнинг аник бир кисми ажралиб, бошка ерга, бошка табиий мухитга бориб урнашиб, шу жойдаги этносга кушилиб, турмуш тарзини бирмунча узгартириб, ерли халкнинг тилини кабул кдлиб унга аралашиб колиш холлари хам оз булмаган. Агар шунга ухшаш этник гурух бошка халк таркибига кириб, этник бирликнинг асосий шартларидан бири булган этник номини (этно- нимини) ва баъзи бошка белгиларини сакдаб кололса бундай этник гурух узининг бурунги этник бирлигига тааллукли булади. Вакт утиши билан бошка этник уюш- мага кирган этник гурух уз тилини, маданиятини, узли- гини батамом унутиб юборган такдирда бундай гурух (олдингидан) бошка этнос кишилари булиб к°лади- лар. Бошкача кдлиб айтганда, маълум этник гурух ол­динги этник бирлигидан ажралиб, мутлако бошка эт­ник бирлик таркибига кириб, унга сингиб, узларини шу этнос (кабила, элат, миллат) кишилари хисоблай- дилар. Масалан, халаж кабиласини олайлик. Бу каби- ланинг асосий кисми илк урта асрларда Еттисувда яша­ган. Милодий VI—VII асрларда буларнинг маълум кис­ми ажралиб, хозирги Афгонистон хУДУДИга бориб урнашган. Вакт утиши билан улар бу ХУДУД ахолиси- нинг тилини, урф-одатларини, турмуш тарзини кабул килиб, уз этник номларини унутиб, XIII асрдаёк узла­рини бошка ном билан гилзой деб атайдиган булиб колган эдилар1. Айрим этник гурухлар бошка этник бирликка кириб, унга аралашиб сингиб кетган булса- ларда уз этник номларини асрлар мобайнида саклаб колганлар. Кдшкадарёнинг урта окимларида мажар номи билан аталувчи этник гурух яшайди. Маълумки, ма- жарлар Венгрия давлатининг асосий халкидир. Булар­нинг илк аждодлари угро-фин тилида гапирувчи халк- лар булиб, Сирдарё куй и окимларидаги чулларда ва Урал tof олди районларида яшаган. Милодий IX асрда мажарларнинг катта бир кисми хазарлар сикувига бар- дош бера олмай гарбга силжиб, хозирги Венгрия худу- дига бориб урнашганлар. Бу ерда улар славянлашиб, элат ва кейинчалик миллат булиб шаклланадилар. К,а- димги ерларида колганлари эса тил жихатидан туркла- шиб тотор, бошкирд ва узбекЛар таркибига кириб, батамом сингиб кетганликларига карамасдан кадимги этник номларини (мажар этнонимини) бизгача саклаб келган.
Этник тарих урганилаётган халкнинг ибтидоийлик- дан бошлаб, бир канча тарихий боскичларни утиб, то бизгача давом килиб келган катта даврни камраб олади. Бошкача килиб айтганда, этник тарих тушун- часи этноснинг кадимда ва илк урта асрларда мав­жуд булган илдизларини, уларнинг алохида этник жамоа (этник бирлик) булиб шаклланиш даврини Хамда этноснинг кейинги тарихий тараккиёт тарихи­ни (то миллат булиб шаклланишига кадар) утган дав­рини уз ичига олади.
Этногенез ва этногенетик жараён этник тарихнинг маълум боскичларида вужудга келади.
Этногенез (этнос — юнон тилида халк, генезис — келиб чикиш) деб илгари мавжуд булган бир неча этник компонентлар асосида янги этнос (элат)нинг вужудга келишига айтилади. Янги этнос вужудга кел- гач, олдинги этник компонентлар аста-секин йуко- либ тарих майдонидан батамом чикиб кетадилар (ма­салан, саклар, массагетлар, тохарлар ва бошкалар) ёки кисман (этник таркиби узгарган холда) сакла- ниб коладилар. Шу уринда таъкидлаш лозимки, янги этник бирликнинг шаклланиши охирига етиши билан Хам этник жараён тухтаб колмайди. Шаклланган эт­ник бирликка турли даврларда янги-янги компонент­лар келиб кушилиши ёки ундан ажралиб, чикиб ке- тиш холлари этник бирлик шакллангандан кейин хам давом этаверади.
Маълум бир халкнинг элат булиб шаклланиш (эт­ногенез) жараёнининг икки усули мавжуд:
а) туб ерли (автахтон) этник компонентларнинг узаро якинлашуви, уларнинг кушилиб, биргаликда та­раккий этиб бориш усули;
б) шаклланган ёки шаклланаётган этник бирликка бошка жойдан кучиб келган компонентларнинг махал-
80
лий ахрлига кушилиш усули билан хам этнос вужудга келади. Демак, янги этносга маълум худудда яшайди- ган этнослар ёки этник гурухлардан ташкдри бошка худудлардан келиб кол ган этник, антропологик ва ма­даний жих,атдан бир хил булмаган турли этносларнинг аралашувидан х,ам вужудга келади. Дунёда мавжуд булган халкдарнинг барчаси турли этник гурухларнинг куши- лишларидан вужудга келган.
Этносларни бир-бирлари билан кушилиб, к°Риш~ ганлигини тан олмайдиган кишилар хам йук эмас. Булар уз халкдарини иркий жихатдан «тоза», яъни бошк,а хальутр билан кушилмаган, деб иркчилик концепциясини куллаб-кувватлайдилар. Тожикистон ФА академиги Рахим Масов хам шулар жумласидан- Дир. „
Рахим Масов ёзади: «Таджики относятся к ории- ской расе, турки-узбеки к монгольской расе». Фик- рини давом эттириб: «не может быть единого кор­ня, этнической общности между народами, вышед­шими из совершенно противоположных рас. Более того, считать себя потомками согдийцев, бактрий- цев и хоразмцев нету у пришлых народов никаких оснований»1.
Рахим Масовнинг фикрича, тожик халки бошка халкдар билан кушилмаган тоза (орий) халк, узбеклар эса монголоид иркига мансуб келгинди халк булганли- гидан келиб чикиши негизи (томири) тожиклар билан бир этник жамоадан булиши мумкин эмас. Узбекларни сугдийлар, бактарлар, хоразмийларнинг авлодлари де- йишга хам х,еч кандай асос йук. Рахим Масовнинг фикр- лари хакикатга тугри келмайди. Халкларнинг кадим даврларданок бир-бирлари билан аралашиб, коришиб келганлиги ва соф (аралашмаган) халк булмаганлиги- га тарихнинг узи гувохлик беради.
Энди «этник жараён» иборасига эътибор берайлик. Этник бирлик (элат) билан унинг таркибига кирган, этник гурухлар уртасидаги этник, хужалик, иктисодий ва маданий алокаларнинг узлуксиз ривожланиб бори- шига «этник жараён» ибораси кулланилади. Тадкикот- чи олимларнинг фикрича, этник жараён икки xip, яъни булиниб кетишга ва бирлашишга мойил жараён- лардан иборат.
Булиниб кетишга мойиллиги булган этник жараён- да илгарилари булинмасдан келган этносдан бир неча этник гурухлар ёки унинг маълум бир кисми ажралиб чикиб, алохида (мустакил) этносни ташкил килиши мумкин.
Бирлашишга мойиллиги булган этник жараённинг уч тури мавжуд: якинлашиш (интеграция), бирикиш (консолидация), аралашиб, коришиб кетиш жараён- лари.
Куп йиллар давомида кушни яшаб келган этнослар вакт утиши билан иктисодий ва маданий жихатдан якинлашадилар, яъни интеграция жараёнини утайди- лар. Бу жараён ижобий натижа берган такдирда этнос­лар этник жихатдан бирикиш (консолидация) палла- сига утадилар.
Бирикиш жараёни икки йусинда утиши мумкин: тил ва маданияти жихатидан якин, аммо жипслашиш- дан олдин алохида этнос булиб келган ёки аник бир этник бирликдан ажралган гурухнинг (ёки бир неча этник гурухларнинг) бошка этнос билан жипслашиб бориш жараёни ва аник бир этноснинг ичида мавжуд булган ёки булаётган жараён.
Бир этноснинг бошка бир этнос билан жипсла- шиш жараёнини этнослараро бирикиш деб атаймиз. Бу турдаги бирикишда келиб чикиши бир хил булмаган этник гурухлар хам иштирок килаверади. Аммо бир ™ (кавм-кариндош) этнослар яшаш жойлари якин ёки бир худудда булса, этнослар орасидаги жипсла- шиш жараёни ижтимоий-икгисодий ва маданий ало- калари тобора ривожланиб бораверса бирикиш жараё­ни самарали булади: кабила элатга, элат эса миллат даражасига кутарилиши мумкин. Лекин хамма вакт хам бу жараён самарали булавермайди. Жипслашишга мо- йил булган этнослар, этник гурухлар баъзи (сиёсий, иктисодий) сабаблар билан таркалиб, яшаш жойлари- ни узгартириб, бошка этнос билан якинлашиб унга кушилиб кетиши ёки алохида этник бирлик ташкил килиши мумкин. Масалан, Рарбий турк хоконлиги тар­кибида аз ва уз кабилалари мавжуд булган. Бу кабила­лар Еттисувда яшаб Туркеш кабила иттифоки билан якинлашиб, жипслашиш жараёнини кечираётган эди. Аммо VII асрнинг охири — VIII асрнинг урталарида Еттисувда содир булиб турган сиёсий курашлар нати­жасида уларнинг асосий кисми бу хУДУДДан чикиб,
82
бошка этносларга кушилиб кетишга мажбур булган- лар.
Аник бир этнос таркибидаги этник гурухдарнинг узаро жипслашиб бориш жараёнига «этносларнинг ички жараёни» иборасини куллаш максадга мувофик булса керак. Жипслашган этнослар тили ва маданияти билан канчалик якин, кон-кардош булса, бирлашиш жараё­ни шунчалик тез суратда утади. Бу хилдаги жараёнга мисол тарикасида XIX асрнинг охири — XX аср бош­ларида узбеклар ичидаги кипчок ва курама гурухдарни курсатиш кифоя. Бу гурухдар асрлар давомида узбек элатининг таркибида булиб келишига карамасдан, улар уз этник номларини, тил ла\жаларини ва моддий ма- даниятларидаги айрим хусусиятларини сакдаб колган- лар. XIX аср охирлари — XX аср бошларида уларга умумузбек маданияти батамом сингиб, узбек миллати- нинг ажралмас кисми булиб коладилар.
Маълум бир халк (этнос) иккинчи бир халкнинг тилини, урф-одатларини, удумларини узлаштириб, унга аралашиб (сингиб) у билан бир халк булиб кетишини «коришиш жараёни» десак уринли булади. Крришиш жараёни ибораси рус тилидаги ассимиляция сузига тенглашади. Коришиш (ассимиляция) хам бирлашиш- га мойил этник жараён турларидан бири хисобланади. Келиб чикиши боища булган этнослар бир халк булиб кушилмасдан (кушилишга мойиллиги булмасдан), куни- кушни булиб, доимо узаро алокада булиб келган жа- * раёнга «этносларнинг якинлашуви» (межэтническая интеграция) ибораси кулланилади.
Узбек, козок,„ тожик, киргиз, туркман, коракал- пок халкдарнинг Урта Осиё \амда Козогистоннинг бош­ка худудларда яшаб, доимо иктисодий ва маданий хам- корликда булиб келиши этнослараро якинлашувига ёркин мисол була олади.
Юкорида эслатилган барча этнографик жараёнлар халкдарнинг келиб чикишини, шаклланиш жараёни- нинг кандай бораётганлигини аникдовчи мухим омил- лардан хисобланади. Юкорида этногенетик жараён ибо­расини эслаб утган эдик. Этногенетик жараёнда халк­нинг илк илдизлари хосил булади. Бу жарёнда бир канча этник гурухдар бир-бирлари билан якинлашиб, кушилиб борадилар. Этник гурухларнинг ташки киёфа- си, тили, модций ва маънавий маданияти хар хил булган булиши мумкин. Узок давом этган этногенетик жараёнда уларнинг ташки киёфасида, тилида, моддий
83
ва маънавий маданиятида, феъл-атворида умумийлик хос ил булди1.
Узбек халкининг этногенетик жараёни K,aHF давла­ти доирасида1 (милодцан аввалги III — милодий V аср урталари) утган десак хато булмас. Кейинги асрларда бу жараён бир мунча ривожланган.
K.aHF давлати этник жихатдан бир хил булмаган. Бу давлат таркибида саклар, сакарауклар, ассианлар, массагетларнинг айрим гурухлари обийлар, тохарлар, сугдийлар ва бошка эрон тилли махаллий этнослар булган. Буларнинг катта кисми утрок, хаёт кечириб, дехкончилик, хунармандчилик, савдо-сотик, билан шу- гулланганлар. Махаллий ахоли ичида ярим кучманчи ва кучманчи гурухлар булган булиши эхтимолдан холи эмас.
Канг давлати таркибида милодцан аввалги VII—VI асрларда Шимолий Хитойдан силжиб келган ва ке­йинчалик махаллий ахоли билан аралашиб кетган тур­кий тилли этник гурухлар (масалан эфталийларнинг илк аждодлари) хам булган булиши мумкин.
Милодцан олдинги II — милодий I—II асрларда Тангритог, шимоли-шаркий хУДУДларидан усунларнинг айрим гурухлари, Хитойнинг шимоли-гарбий минта- кдларидан ва жанубий Сибирда яшаган ди, динлин, теле, хун1 ва бошка туркий тилли кучманчи этнослар- нинг айрим гурухлари келиб KaHF давлати худудида урнашадилар1. Шундай кдлиб Сирдарё сохилларида ва унга туташ чулларда ва тогли минтак,аларда икки тилга (эрон ва туркий) мансуб этнослар учрашадилар. Бу этнослар асрлар давомида бир-бирлари билан ярн эт­ник, иктисодий ва маданий алокдда булиб мураккаб этногенетик жараённи утадилар.
Юз берган этногенетик жараёнда туркий этнослар­нинг хиссаси катта булган албатта. Туркий этнослар таъсирида милоддан аввал I ва милодий I—II асрларда Сирдарёнинг урта окимларида, унга туташ худудларда сак кдбилаларидан бири — кангарлар тил жихатидан турклашганлар. Милоддан аввалги VII—VI асрларда Мовароуннахрга келиб урнашган эфталийларнинг ке- йинги авлодлари, хун, усун бошка туркий тилли эт­ник гурухларнинг Еттисув, Мовароуннахр ва Хоразм худудларида яшовчи утроклашган саклар ва бошка тур­гун яшовчи эрон тилли этник гурухлар билан я кин алокаларда булиб келиши, уларнинг утроклашиши ва туб ерли ахоли билан аралашуви натижасида туркий тилда гапирувчи янги — к,ангар этноси вужудга келади. Бу этнос узбек элатининг шаклланишига асос солган энг кддимги туркий катламни ташкил этган.

Download 2,53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   123




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish