Сўз боши маъруза материаллари


Промискуитетда дастлабки чекланиш содир булди, бу уам булса катта авлод билан кичик авлод уртасидаги никоу муносабатларининг бекор цилинишидир



Download 268,88 Kb.
bet7/27
Sana17.07.2022
Hajmi268,88 Kb.
#817468
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   27
Bog'liq
Ma\'ruza matni

Промискуитетда дастлабки чекланиш содир булди, бу уам булса катта авлод билан кичик авлод уртасидаги никоу муносабатларининг бекор цилинишидир.
Мазкур даврдаги дуал ташкилотининг энг мухим хусусияти шундан иборат эдики, бу бир «паллага» мансуб одамларнинг узаро никохлана олмаслиги эди. Энди эр ва хотин кабиланинг турли «палла» сидан булиши шарт эди. Бирмунча ривож топган фратриал фромдаги дуал ташкил отининг никох тартиби бир фратриядаги ва ундаги уругнинг одамлари узаро никохланиши мумкин эмас. Йигит бошка фратрияга мансуб булган киз ёки аёл нокохлана олиши мумкин эди. Натижада бир фратрия бошка фратрияга нисбатан «она фратрияси» она уруги бошкаси эса ота фратрияси тоа уруги вужудга келар эди.Шу тарика экзогамия никох тартиби вужудга келган.
Шундай килиб, доимо кабиланинг икки палласи, фратриялар ва фратриядаги икки уруг уртасида тузиладиган никох тартибининг хусусияти бу тартибни дуал экзогамия деб аташга асос булди. Иккинчидан эса доимо бир уруг, бир фратрия, ичида шубхасиз экзогамия шакилланаётган вактда никох тартиби бир йигит ва бир кизнинг ковушишидан иборат булмаган экзогамияли никохга мувофик бутун бир уругнинг хамма эркаклари бошка уруг ёки палланинг аёлларига эр булиши хукукига эга булга. Никохнинг бу тарихий шакли гурухли никох деб аталган.
Гурухли никохнинг узига хос хусусияти шундан иборатки, бундан тугилган боланинг отаси аник булмай, факатгина онаси маълум булган холос.Бундай шароитда бутун дуал система-уруглар, паллалар ва фратрия аёллар атрофида тупланади. Демак хар бир шундай гурух, аёллар авлодидан ташкил топади ва кон-кариндошлик оналар авлодидан хисобланади. Шу тарика уруг она уруги сифатида вужудга келиб, уругчилик тузуми ривожланишида матриархат,деб аталадиган давр бошланган.
Уругчилик тузумининг бу дастлабки боскичидаёк эркак ва аёллар уртасида иджтимоий мехнат таксимотининг характери ва жамият ривожланишининг бу боскичида аёлларнинг уйнаган хужалик роли уругчилик тузумининг ота авлодидан эмас балки она авлодларида бошланишининг асосий сабабаларидан бири деб хисобланади.
Лекин реакцион буржуа фани ибтидоий даврда кишиликнинг ривожланиши икки йулдан бориб, факат дехкончилик билан шугулланган бир хил кабила ва халклар матриархат боскичини босиб утиб, колок булиб колганлар, чорвачилик билан шугулланган бошка кабилалар («оарийлар») мадриархатни билмай патриархат боскичини босит утиб, давлат ва хокимият яратганлар деб хисоб киладилар. Буржуа олимлаининг орий булмаган матриархат назарияси» ибтидоий кабилалар дастлаб дехкон ва чорвадор кишиларга булинган эди, деган фикирлар археология, этнография ва бошка фанлар кулга киритилган далилларга зиддир.
Лекин инсониятнинг барчаси уз бошидан матриархат плеолитдан неолит охиргача булган узоклекин каторасига икки марта ишлатилган тарихий даврни уз ичига олади. Лекин кишиликнинг матриархад боскичи ер шарининг хамма ерида бир вактнинг узида бошланиб бир вакитнинг узида нихоясига етган холос. Унинг ривожланиш даражаси хам турлича булган. Бу шубхасиз ишлабчикариш кучларининг кай даражада ривожланишига боглик эди.
Ишлаб чикариш кучларининг ривожланабориши окибатида матриархатдан патриархатга утиш содир буладики, эндиликда эркаклар ишлабчикаришда асосий рол уйнайбошладилар. Бу утиш аввало хужаликнинг юксалишида мотига асосдаги дехкончиликдан омоч асосидаги дехкончиликка утишда уй хайвонларини урчитиб купайтириб бокишдан чорвачиликка утишда намоён булди. Натижада эркаклар хужаликда етакчи урнига чикиб олдилар, аёллар эса уй хужалиги ишлари билан шугуллланиб иккинчи уринга тушиб колдилар.Эндиликда уруг ота уруги номи олди.
Лекин ер юзининг турли ерларида она уруги ва ота уруги тартибда хаёт кечираётган этник группалар, кабилалар ва халклар хамон мавжуд. Аммо ота уруги таркибидаги кабила элат ва халклар асосий купчиликни ташкил килади.
Мазкур ижтимоий ташкилот-ко-кариндош иборат хужалик ташкилоти булиб, унда биргаликда ишлабчикариш мавжуддир Ишлаб чикариш воситаплари ва истеъмол махсулотлари ва уруг аъзолари учун умумий булган.
Уруг ва уругчилик тузуми ибтидоий тудага нисбатан олга ташланган катта кадам булиб, юкори палеолитда акл идрокли кишилар кроманъонлик- граманъдиликларда хозирги жисмоний типдаги кишилар вужудга келган вактда пайдо булган ва аста секин ривожлана борган. Уруг ва уругчилик ибтидоий ташкилотнинг бундан кейинги ривожланишга жуда катта таъсир этганлиги шак-шубхасиздир.
Уруг ва уругчилик тузумига утилар экан, эркак ва аёллар орасидаги никох муносабатларида хам узгаришлар содир булади.
Ибтидоий туда даврида алокалар бетартиб ва умумий булган булса, уругчилик тузуми даврига келиб бу сохада бошкача тартиб жорий килинган.
Бу вакитга келиб муайян уруг ва палла ичидаги аёллар билан эркакларнинг ковушиши бекор килинган. Эндиликда бир уругнинг ёки палланинг бир гурух эркаклари бошка бир уруг ёки палланинг аёлларига эр булишган. Никохнинг бу тарихий тартибини ёки унинг колдикларини уз бошидан кечираётган кабилалар мавжуд.
Дастлабки уругчилик жамоасининг ишлаб чикариш кучлари
Утра палеолитнинг охири ва юкори палеолитнинг бошларида вужудга
келган уругчилик тузуми узок ривожланиш тараккиёти йулини босиб утди. Худди шу даврда хозирги жисмоний типдаги одамлар шакилланиб вужудга келди. Бу хол ишлаб чикариш кучларининг ривожланишига жуда ктта таъсир курсатади. Ишлаб чикари иш кучларининг ривожланиши даставвал тошни кайта ишлаш янги техниканинг кулланишида уз ифодасини топди.
Бу вакитга келиб мустье даврининг содда купроллари урнига тош пичок, найза, кескич,бигиз, найзага ва хар турли нозик куроллар таркалади. Г арчи саклданиб колмаган булса хам ёгоч айникса каттик ёгочлардан куплаб куроллар тайёрганганлиги шак-шубхасидир. Мазкур даврда хайвон шохлари, суяклари ва тишларидан игна , бигиз белча, ер кавлагич мотига кирка, найза учлари ясалган. Ибтидоий одамларнинг манзилгохларидан топилган тош ва суяк куролларнинг асосий кисми булганлигидан далолат беради.
Даслабки уругчилик даври техника тараккиётида мухим давр булиб, бир неча кисмдан иборат анча мураккаб мехнат жанговар ва ов куроллари пайдо булган. Уругчилик даврининг барча куроллари Неандерталь ва ундан олдин утган одамларнинг куролларига нисбатан бой ва турли-туман булиб сифат жихатдан устунликка эга эди.
Техника тараккиётидаги бу узгаришлар овчиликнинг янада ривожланишига сабаб булдики, сунгги памолит манзилгохларининг айримларидан топилган мамонт, ёввойи от, шимол бугиси ва бошка йирик хайвонлар суякларнинг куп микдорда тупланиб ётиши овчиликнинг ривожланганлигидан дарак беради.
Чехиядаги Премедмост манхзилгохидан 40,000 курол, 1000 га якин момонт суяги, Франциянинг Амаросиявка деган жойидан 1000 якин бизон суяклари, куплаб тош ва суяк куроллар билан биргаликда топилган. Бу хол хайвонларни ураб олиш, кувиб камаш, тузок куйиш ва овчиликнинг бошка усулларини тобора такомиллаша борганини курсатади. Техника тараккиёти натижасижда овчилик янада ривожланиб, бу хол кишиларни гушт, терига булган талабаларни маълум даражада кондирди. Одамлар энди улжа излаб дастлабки жойлардан узоклашиб уша ерларда макон тутдилар. Бошпана сифатида одамлар горлар ва унгурлардан кенг фойдаланганлар. Шу билан бир каторда чайла, ертула ва бошка сунъий бошпаналар хам кенг таркалабошлайди.
Сунги палеолитда хайвон суякларидан уй-жойлар куриш таркалади. Уларнинг усти ва атрофлари шох-шабба ва хайвон терилари билан беркитилган булиб, катталиги хам хар хилбулган. Воронеж якинидаги сунги палеолит одамлари истекомат киладиган турар жойининг узунлиги 35 м, кенглиги эса 15-16 метр булган. Унда 9 та учок борлиги аникланган.
Мазкур давр ичида учоклари булган турар жойларнинг кенг таркалиши рисс-вюрм музликлар аро даврдаги нисбатан илик иклм вюрм музланиш давридаги оби-хавонинг совуши билан боглик эканлиги шубхасиздир Вюрм музлик даврининг совук иклимида ялнгоч яшашш мумкин булган. Одамлар узларини совукдан саклаш учун хар турли хайвон терилардан кийм тикиб киябошлаганлар. Доимий турар жойларнинг баъзиларидан топилган тош тешгич, суяк игналар шундан далолат бериб турибди.
Шу даврда одамлар тошдан ёритгич асбоблар ясаб, тунда уз турар жойларини ёритганалар. Афтидан ибтидоий кишилар мазкур даврдан бошлаб, нисбатан утрокликда яшашга утабошлаган булсалар керак. Одамлар совук киш кечаларида хар тарафга кезгандан кура утрокликни авзал курганлар.
Бир жойдан иккинчи жойга кучиш купрок куннинг илик иссик кунларига тугри келган булса керак.
Она уруғи ижтимоий-иқтисодий жамоа сифатида
Ишлаб чикариш кучларининг усиши уругчилик жамоа тузумининг
бундай кейинги тараккиётига замин хозирлади. Бу юксалиш натижасида овчи ва баликчиларнинг ривожланган уругчилик жамоаси вужудга келади.
Жамиятнинг иктисодий асосини уругнинг ерга умумий эгалиги ташкил этади.Дала томорка, ов майдонлари, балик тутиладиган ва термачилик килинадиган ерлар бевосита урукка мансуб билвосита кабилага хам мансуб булган.
Этнографик маълумотлардан шу нарса равшанки, кабила икки фраитрияга, фратриялар эса уругларга булинади.Уруг эса икки асосий шакилга эга булиб, она ва ота уругларини ташкил этади. Уруг она ёки ота уруги шаклида булишидан каттъий назар, у бир-бири билан якин кариндош булган аёл ёки эркаклар авлодининг турит-беш бугинини уз ияига олган кишилар мажмуасидан иборат булган булиши миумкин.Уруг она ва ота уруги шаклида мавжуд экан, унинг кайси бири биринчи булиб вужудга келган деган масала этнографлар тарихчилар орасидаги энг мухим мунозаралардан бири булиб келмокда. Базилар аввал ота уруги, сунг она уруги вужудга келган, деб фараз килсалар, олимларнинг бошка группаси она уруги, ота уругидан илгари вужудга келган дейдилар.Жахон халклари этнографиясини урганмай туриб бу масалани ойдинлаштириш шубхасиз мумкин эмас албатта.
Америка, Африка, Австралия, Европо Осиё ва Океания орлрлларидаги у кадар ривожланмаган кабилалар хаётини урганиш этнографларга бу масалага баъзи ойдинликлар киритишга имконият берди. Археологик ва ёзма манбалар эса бу маълумотларни тулдириш имконичтини яратди.Этнографик маълумотлар мазкур кабилаларда она уруги асосий купчиликни ташкил этилиши кузатилган. Бу маълумотлар катор олимларнинг тадкикотларида баён этилган.
Она уруги даврида, уругдан ажралиб чиккан она уй жамоаси она оиласижамиятнинг асосий ташкил этган. Она оиласи-аёлларнинг энг якин кариндошларидан иборат аёл ва эркаклардан ташкил топган булиб, аёллар авлодининг турт-беш ундан ортик бугини уз ичига олган кишилар мажмуасидир. Она оиласининг сони 200-300 кишигача етган.
Америкадаги ирокез, Канададаги алгоник, Африка, Австралия, Меланезия ва бошка жойлардаги кабилаларнинг она хонадони жамоаси она оиласининг тимсоли булиши мумкин.
Она уруги ва она оиласи дейилишининг сабаби аёлларнинг ижтимоий хаётидаги тутган урни, эркакларникига нисбатан баланд булганлиги билан характерланади.
Эркаклар урмонларни кесиб ер очган, ов килган, куроллар ясаган. Аёллар эса териб термачилаб овкат топганлар. Мотига билан ерни бушатиб днхкончилик килганлар, дон ва полиз экинларини парвариш килганлар, хосил пишгач,уни йигиб-териб олганлар, уй-рузгор ишларини-овкат пишириш, кийим бош тикиш, уйни тартибга келтириш каби жуда куп хужалик ишларини бажарганлар. Ундан ташкари кексаларни парвариш килиш ва болаларни тарбиялаш каби мухим ишлар улар зиммаси иронезлар, миссеонерлар бирига бизнинг мамлакатимизда асосий ишларни аёллар бажарадилар, улардан ва сабзавотларни сепадилар экадилар, парвариш киладилар, эркаклар ва болалар учун овкат пиширадилар. Агар хотинлар булмаганда эди., биз жуда огир ахволда яшаган булур эдик, деб айтишган. Бу хол уруг, оила ва хонадонда уларнинг мавкеини баланд кутарган.
Иккинчидан эса (тугилган) никох гурухи, кейинчалик жуфт айни вактда бекарор булганлиги учун тугилган бола бевосита онани танийди, отанинг ким эканлиги номаълум булиб колади.
Демак она уруги, она оиласи дейилиши ана шундан келиб чиккан. Она уруги даврида аёлларнинг хужаликжаги мавкеининг кутарилиши никох ва оилавий муносабатларга хам таъсир этган.
Шуни айтиш керакки, ривожланган матриархат гурухли никохдан жуфт никохга утиш билан машхур булиб, жуфт никохнинг ривожланиши ва мустахкамланиши билан эр хотин уруги, унинг хонадонига кучиб келиб жойлашади ва ичкуёв булиб колади. Буни этнографияда матрилокаль жойлашиш, деб таърифланади.
Она уруги давридаги никохнинг ажойиб белгиси шундан иборатки, у купинча эркакнинг эмас балки аёлнинг хохиши билан тузилади ва бузилади. Машхур Геродот- «Лидия» аёллари эрларини узлари танлайдилар», -деб ёзган эди.
Кадимги вактларда шимолий-гарбий Канадада яшовчи алгонкин кабилаларидан бирида кизлар узларига ёкиб колган йигитга учиничи бир шахсни совчи килиб юборганлар. Агар йигит рози булса, соддагина туй булиб, куёв келинникига кучиб келган.
Она уруги даврида келин ва куёвнинг уз она уругларида яшаб вакти- вакти билан учрашиб туриш одати булган. Бундай одат дислокал жойлашиш номини олган.
Матриархат даврида она оиласи алохида кургон ёки уйда яшовчи, хар жихатдан мустахкам богланган жамоадан- комммунадек, зич уюшган хужалик ташкилотида иборат булиб, баъзи шахсий буюмлардан ташкари барча буюмлар оиланики хисобланган. Шу билан бирга ишлабчикариш ва истеъмол буюмлари умумий булган. Оила тепасида эса, аклли тадбиркор- корани таниган, энг кекса аёл турган. У хонадоннинг барча ишларига рахнамолик килган.
Шундай килиб, ривож топган она уруги даврида ижтимоий турмушда хам оилада хам аёллар устунликка эга булганлар. Ривожланган она уруги даврида оила уруг хатто кабила тепасида хам аёл турган деган маълумотлар бор. Эркаклар уларга тобе булиб, хатто камситилган хам. Америкадаги сенека кабиласининг ирокезлари орасида куп тиллар яшаган Артур Райтнинг ёзишича, ирокез аёллари эрни бошка кланлардан олганлар, аёллар уйда хукмрон булиб, улар кланларда (уругларда ва умуман хамма сохаларда катта кучга эгадирлар. Шундай вакитлар хам булганки аёллар эркаклардан сайланган бошликни ок соколни урнидан тушириб, оддий жангчи даражасига тушириб куйишдан тоймас хам эдилар. Иронезларнинг хонадон жамоаси овачирида бутун хокимият катта ёшли, хужалик, бутун ишларни яхши биладиган, тажрибали ва обрули она аёллардан ташкил топган кенгаш ихтиёрида эди. Эркаклар бошка урукка мансуб булганликлари туфайли овачгирда кушни булган гурон аёллар хакида кизикарли маълумот келтирган. Ер, дала ва хамма хосил умуман бутун хокимият аёллар кулидадир. Бунга карши эркаклар хамма нарсадан махрум ва чекланган, уларнинг болалари узларига бегонадир. Уй хужалигини аёллар бошкарадилар.
Бундай тартиб меланезиянинг баъзи областлари хусусан Добу оролида хам хисобга олинган. У ерларда хам хамма нарсанинг сохиби ва таксимотчиси она-аёлдир. Бундай манзарани Африка жанубий Америка, Австралия, Океания ва бошка жойлардаги оила, уруг ва кабилалар хаётида хам учратиш мумкин. Бу хол ибтидоий даврда ер юзидаги жуда купчилик кабила ва халклар она уруги даврини бошларидан кечирганлар, деган фикирни айтишга имкон беради.
Мавзу юзасидан саволлар.
Илк ибтидоий уруғ жамоаси даври

  1. Илк уруг жамоа хакида умумий тушунча.

  2. Ишлаб чикарувчи кучлар деганда нимани тушунасиз?

  3. Ишлаб чикарувчи кучларнинг ривожлана бориши нимани англатади.

  4. Она уруги ва ундаги ижтимоий-оилавий муносабатлар

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

  1. Encyclopedia of Human evolution and Prehistory. Garland publishing, Inc. A member of the Taylor& Francis Group New York & London, 2000


7-МАВЗУ. СУНГГИ УРУГ ЖАМОАСИ ДАВРИ.
РЕЖА

  1. Сунгги уруғ жамоаси хакида умумий маълумотлар.

  2. Сунгги уруғ жамоасида ишлаб чикарувчи хужалик ва янги кучларнинг шакланиши.

  3. Сунгги уруғ жамоасидаги ижтимоий - иктисодий муносабатлар.


  4. Download 268,88 Kb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish