Suyuqliklarning to'yingan bug' bosimi mundarija kirish I bob. Adabiyotlar sharhi

2.2. Qattiq jismlar, suyuqliklar va gazlarda molekulalararo ta`sir kuchlari mavzularini o`qitish shakli va metodi
Jismlarning xossalari ularning tuzilishiga bog`liq, shuningdek ko`pgina fizik hodisalarni molekulyar tasavvur nuqtai nazardan tushuntiriladi. O`quvchilarda inson tafakkuriga xos bo`lgan kuzatilayotgan hodisalarning sabablarini izlash va jismlarning xossalarini tushuntirishga intilishini fizika o`rganishning boshidanoq, VI sinfda rivojlantirish zarur. Moddaning molekulyar tuzilishini o`rganish bunga imkon beradi.
O`quvchilarga quyidagich savol beriladi: jismlar yaxlitmi yoki bir-biridan oraliq bilan ajralgan zarralardan iboratmi? Havoli sharchaning qisilishi, isitganda va sovitganda havoning kengayishi va torayishi, suv bilan spirtning aralashishi tajribalari ko`rsatiladi. Namoyish qilinayotgan hodisalarni jismlarning yaxlit emasligi, bir-biridan oraliq bilan ajralgan zarralardan iboratligi bilan tushuntiriladi.
Molekulalarning atomlarga bo`linishi fizik tajribalar bilan emas, balki ximiyaviy tajribalar bilan isbotlanadi va atom tushunchasi ximiyani o`rganishda asosli qilib berilishi mumkin,
Bir xil moddaning molekulalari birday bo`lishini Dalton foydalangan mulohazalarga o`xshash mulohazalar keltirilgan : “… suv singari jismning dastlabki zarralari o`zaro birdaymi, ya`ni ular birday shaklga, o`lchovga, og`irlikka va hokazolarga egami? Ma`lum bo`lgan hollardan biz bu xususiyatlarda farq borligini taxmin qilishimiz uchun hech qanday asosga ega emasmiz; birday bo`lmagan zarralarning to`plami qay tarzda hamma yerda shunchalik bir jinsli bo`lishini tasavvur q1ilib bo`lmaydi… Shuning uchun biz bir jinsli hamma jismlarning boshlang`ich zarralari oralig`i, shakil va shunga o`xshashlari bo`yicha butunlay birday bo`ladi, deb xulosa chiqarsa bo`ladi. Boshqacha qilib aytganda, suvning har bir dastlabki zarrasi suvning istalgan boshqa zarrasiga o`xshash, ichimlik suvining har bir(dastlabki) zarrasi ichimlik suvining boshqa istalgan zarrasiga o`xshash va hokazo”.
O`qituvchi “hamma jismlar molekulalarda iborat” degan tasdiq aniq emasligini nazarda tutish kerak. Shunday jismlar borki, ular atomlardan iborat bo`ladi. Masaqlan, ion (masalan, NaCl) va atom (masalan, olmos) kristallarida gaz fazasida ham mavjud bo`la oladigan alohida molekulalar yo`q.
Ma`lumki, hamma jismlar biror sonli oddiy moddalardan-ximyaviy elementlardan iborat bo`ladi. Har bir elementning eng kichik zarrasi uning atomidir. Eng sodda molekula-bu ikki atomli molekuladir. U bir xil yoki turli xil ( ; ) ikki atomdan iborat. Molekuladagi atomlar soni ikkitadan ortiq bo`lishi ham mumkin. Qat`iy qilib aytganda, molekula ikkitadan kam atomlardan iborat bo`lolmasligini nazarda tutish kerak. Masalan, molekulalarning o`zaro ta`sir kuchi ular orasidagi masofagagina bog`liq bo`lmnasdan, balki ularning o`zaro joylashishiga ham bog`liq bo`ladi (ikki atomli molekulani gantelga o`xshatish mumkin, ko`p atomli molekulalar ancha murakkab shaklga ega). Molekulalarning o`zaro ta`sirini, atomlarning azaro ximyaviy ta`siridan farqli ravishda, Van-der-Vals ta`sir kuchi deyiladi.
Molekulalarning tezliklariga doir ma’lumotlar berilganda molekulalarning turlicha tezliklari bilan harakatlanishini ko`rsatish foydalidir. Bu keyinchalik ba’zi bir hodisalarni, masalan, bug`lanishni tushuntirganda yordam beradi. Molekulalarning o`lchovlari, ular orasidagi masofalar, ularning tezliklari va shunga o`xshashlarhaqida haqida son ma’lumotlarni o`quvchilarga esda saqlab qolish uchun bermasdan, ko’proq taqqoslashdan keng foydalanish kerak.
Moddaning agregat holatlari orasidagi farqning tushuntirilishini modda holatlarining tajribada ko`rib chiqilgan xususiyatlari bilan mantiqan bog`lanadi. Masalan, gaz yengilgina qisilganini, qizdirilganda u sezilarli darajada kengayganini o`quvchilar bilishadi. Bundan o`quvchilar gaz molekulalari orasidagimasofalar qiyosan katta ekan (normal sharoitda bu masofalar molekulalarning o`z o`lchamlaridan o`nlab marta katta bo`ladi) degan xulosa chiqaradilar. Bundan gazlarning molekulalari bir-biriga deyarli tortilmasligi kelib chiqadi, chunki tortishish juda kichik masofalardagina namoyon bo`lishi o`quvchilarga avvaldan ma’lum. Gazning unga berilgan hajmni butunlay egallash xossasi molekulalar orasidagi tortishishning bo`lmasligi va ularning tartibsiz harakati bilan tushuntiriladi. Shinday qilib, gazlarning xossalarini bilish va molekulalar haqidagi ba’zi bir ma’lumotlar o`quvchilarga gaz tuzilishining aniq manzarasini berishga imkon beradi.
Agregat holatlar orasidagi farqni yetarlicha chuqur ko`rib chiqish kerak, chunki bu bilimlar keyinchalik o`rganiladigan ko`pgina hodisalarni-konveksiya va issiqlik o`tkazuvchanlikni ham tushuntirish imkonini beradi. Shuningdek, molekulalarning o`zlari bir agregat holatdan boshqa agregat holatga o`tishda o`zgarmasliklarini qayd qilish muhimdir.[6]