Suv ostida sakson ming kilometr

1 

Fir’avn -

  qadimgi Misr podshohlarining unvoni.

301

---

orolchalar  naqadar  xushmanzara!  Ammo  «Nauti­

lus»  ko'p  o'tmay  yetib  kelgan  sharqiy  sohillarning 

suvosti  manzaralari  undan  ham  go'zal  va  rang- 

barang  edi.  Tixam  yonida  zoofitlar  suv  ostidagina 

o'sib  qolmay,  ularning ajoyib  chirmovuqlari  dengiz 

sathidan  ham  bir  necha  metrgacha  ko'tarilgan  edi. 

Ammo,  ochig'i,  suv  ustidagi  zoofitlar  suv  ostidagi- 

lariga nisbatan ancha rangsiz edi.

Qanchadan  qancha  unutilmas  damlarni  salon 

derazasi  yonida  o'tirib  o'tkazdim.  Elektr  projektor 

yog'dusida  suvosti  o'simlik  va  hayvonot  olamining 

qanchadan  qancha  yangi  namunalarini:  appendi- 

kulariylar,  salplar,  rangi  qora  mineralga  o'xshagan 

aktiniyalar,  turkum-turkum  bo'lib  yashaydigan 

son-sanoqsiz chig'anoqlar, nihoyat hozirgacha men 

hech qayerda uchratmagan bulutlar sinfining ming­

lab xillarini ko'rdim.

Bulutlar  -   hanuz  ba’zi  tabiatshunoslar  o'yla- 

yotgancha,  o'simlik  emas,  balki  boshlang'ich  bos- 

qichdagi  jonivor,  u  hatto  taraqqiyotda  marjonlarga 

nisbatan ham ancha past turadi.

Bulutlarning  hayvonot  olamiga  mansubligiga 

hech qanday shubha yo'q va shu bilan birga qadim- 

gilarning  izidan  borib,  ularni  hayvonot  va  o'simlik 

oralig'idagi  allaqanday  olamga  taqash  to'g'risida 

so'z ham bo'lishi mumkin emas.

Shuni  ham  aytib  qo'yay,  tabiatshunoslar  hanuz 

bulutlarning tuzilishi  masalasida  muayyan bir  fikr- 

ga kelganlari yo'q.

Ba’zilar  bu  mayda  jonivorlarning butun  bir  tur- 

kumini,  boshqalar,  shu  jumladan  Miln-Edvards  har 

bir bulutni alohida bir jonivor deb hisoblashadi.

Bulutlar  sinfi  bir  necha  ming turdan  iborat.  Bu­

lutlar  barcha  dengizlarda,  shuningdek,  ayrim  dar- 

yolar  va  ko'llarda  ham  yashaydi.  Biroq  ko'pincha

302

---

ular  0 ‘rtayer  dengizi,  Gretsiya  dengizlarida,  Suri- 

ya  sohillari va  Qizil  dengizda  uchraydilar.  Bu yerda 

asosan  har  biri  yuz  ellik  frankka  sotiladigan  juda 

nafis, yumshoq,  oqish Suriya va Tripolitan bulutlari 

yashaydi.

Suvaysh  bo'ynining  o'tib  bo'lmas  devori  to ‘sib 

turgan Yaqin Sharq mamlakatlarida bulutlarni uch- 

ratishgaum idboglabbo'lm asligi sababli men Qizil 

dengizdagi bulutlarni  zo‘r  diqqat bilan ko'zdan  ke- 

chira boshladim.

«Nautilus»  serqoya  sharqiy  sohildan  sakkiz-o‘n 

metr  chuqurlikda  suzayotganida,  men  Konselni 

chaqirib, derazadan birgalashib qarab turar edik.

Bu yerda bulutlaming hamma:  tanasimon, barg- 

simon,  sharsimon,  panjasimon turlari bor edi.  Fan- 

dan  ko‘ra  poeziyaga  moyilroq  ovlovchilarning  sa- 

vatcha,  bokal,  yigiruvchi,  sherpanja,  tovusdum, 

Neptun qo'lqopi deb bergan nomlari ularning tash- 

qi  ko'rinishiga  tamoman  monand  edi.  Kalla-pocha 

sho'rvasining  yaxnasiga  o'xshagan  yarim  suyuq 

modda bulutlarning tolasimon to'qimalariga  ozuqa 

berib,  har  bir  hujayraga  ingichka  tola  orqali  hayot 

bagishlaydi.  Ozuqalangan hujayra  tortilib,  o'zidagi 

ortiqcha suvni siqib chiqaradi. Polip o'lgach, yaxna- 

ga  oxshagan bu  modda yo'qoladi;  u  aynib,  o'zidan 

ammiak  ajratadi  va  jonivor  havoda  sariq  tolalarga 

aylanadi va undan egiluvchanligi,  suv o'tkazish da- 

rajasiga qarab turli maqsadlarda foydalaniladi.

Bulutlar  qoyalarga,  molluskalaming  ch ig a- 

noqlariga,  hatto  zoofitlarning  tanasiga  ham  ila- 

shadi.

Ular  kichikkina  yoriqqa  ham,  qoyalarning  chu- 

qurchalariga  ham  o‘rnashib  olib,  marvarid  polip- 

lari  singari  goh  eniga,  goh  boyiga,  goh  pastga  qa­

rab o ‘sadi.

303

---

Men  Konselga  bulutlarni  dragada  ham,  qo'lda 

ham  ovlashlarini,  qo'lda  ovlash  afzalligi,  chun­

ki  g'aw oslar  uning  hujayralarini  uzmay,  avay- 

lab  olishlarini,  dragada  esa  bunga  sira  amal  qilib 

bo'lmasligini aytdim.

Bulutlar  atrofida  g‘ij-g ‘ij  bo'lib  yurgan  boshqa 

zoofitlar  ichida  o'zining  chiroyli  tashqi  ko'rinishi 

bilan  ajralib  turadigan  meduzalar  ayniqsa  ko'p 

edi.  Molluskalardan  bu  yerda  kalmarlar,  o'rma- 

lovchilarga  oid  dengiz  toshbaqalaridan  sho'rvabop 

deb  ataladigan  xili  yoki  go‘shti  so'yilgan  kunning 

o'zida ishtaha bilan yeyiladigan yashil toshbaqa bor 

edi.

Baliqlar  juda  ko'p  edi.  O'sha  kunlari  «Nautilus» 

o'ljasining turlari quyidagilardan iborat edi: skatlar, 

shu  jumladan,  eni  bir  yarim  metrgacha  yetadigan, 

vazni  salkam  o‘n  ikki  kilogrammlik  burgutsimon 

skat  yoki  dengiz  burguti,  to'rt  qirrali  suyak  kosasi 

va  ko'zi  ustida  shoxga  o'xshash  nayzalari  bo'lgan 

shoxdor  kuzovkalar;  tanasi  g'alati  rangli,  oldi  och 

sariq,  orqasi  qo'ng'irroq,  usti  esa  bosh-oyoq  mar- 

mar  naqshli  ilonbaliqlar  oilasiga  mansub  yirtqich 

baliq  murenlar;  karang  baliqlar  oilasiga  mansub 

sariq  rangli,  atrofi  esa  qora  hamda  jigarrang  tas- 

ma  bilan  o'ralgan  shoxdor  zanklar;  och  qirmizi  va 

to'q  tasmali  kolbasimon  cho'rtanbaliqlar  oilasi­

ga  mansub  so'rg'ichlar  -   bu  baliqlar  kemirchak 

o'simtasidan  hosil  bo'lgan  so'rg'ichlari  yordamida 

toshlar yoki  chig'anoqlarga  juda  mahkam  yopishib 

oladilar  va  ov  ko'ringanda  o'zlarini  tashlash  yoki 

dushmandan saqlanish uchungina harakatsiz holat- 

dan  chiqadilar.  Bundan  tashqari,  to'rga biz  boshqa 

dengizlarda ko'rgan ko'plab turli baliqlar ham tush- 

gan edi.

9-fevralda  «Nautilus»  Qizil  dengizning  eng  ser-

304

---

bar joyidan,  g'arbda  Suakin va  sharqda Yaman ora- 

sidan suzib borar edi.

Peshinda,  kapitan  yordamchisi  kuzatuv  ishla- 

rini  tugatgach,  kapitan  Nemo  yonimga,  palubaga 

chiqdi.

Men  «Nautilus»ni  qayoqqa  boshlayotganini  bi­

lib  olmagunimcha,  uni  qo'yib  yubormaslikka  ahd 

qildim.

Kapitan  Nemo  meni  ko'rishi  bilan  o'zi  yaqinla- 

shib, sigara tutdi va gap boshladi:

-   Qizil  dengiz  sizga  yoqdimi,  professor?  Uning 

baliqlari,  bulutlar  va  marjon  o'rmonlarini  ko'rib 

bo'ldingizmi?  Sohillarida  joylashgan  shaharlarni 

ham tomosha qildingizmi?

-   Minnatdorman, kapitan.  Bu  imkoniyatni  men­

ga «Nautilus» berdi. Qanday oqil kema!

-   Ha,  professor,  oqil,  dadil  va  mustahkam!  U 

Qizil  dengizning  na  qo'rqinchli  bo'ronlaridan,  na 

oqimlaridan, na qoyalaridan qo'rqadi.

-   Darhaqiqat  shunday,  -   dedim  men,  -   bu  eng 

xavfli  dengizlardan  biri  hisoblanadi;  adashmasam, 

u qadim zamonlardan badnom bo'lib qolgan.

-   Ha,  to'g'ri,  u  qadim  zamonlardan yomonotliq. 

Yunon,  shu bilan birga Rim tarixchilari ham u haq- 

da  juda  yomon  fikrdalar.  Strabonning  aytishicha, 

yog'ingarchilik  va  shimol  shamollari  ko'tarilgan 

paytlarda  u  odam  yoqtirmay  qoladi.  Uni  Kolzum 

^qo'ltig'i  deb ataydigan arab tarixchisi Edridning hi- 

,koya qilishicha, ko'pgina kemalar uning qumloq sa- 

yozliklarida  halok bo'ladi  va  tunda  hech  kim  unda 

suzishga  jur’at  etolmaydi.  Uning  aytishicha,  bu 

dengiz  o'zining  dahshatli  dovullari  bilan  nom  chi- 

qargan,  orollari  mehmon  yoqtirmaydigan  va  «sat- 

hida  ham,  qa’rida  ham  diqqatni  jalb  etadigan  hech

305

---

narsasi  yo'q»,  Arrian,  Agatarxid  va  Artemidorlar 

ham shu fikrga qo'shildilar...1

-   Ko'rinib  turibdiki,  bu  tarixchilar  «Nautilus»da 

suzmaganlar,  -  deb qo'shib qo'ydim men.

-   luda  to'g'ri,  -   kuldi  kapitan  Nemo.  -   Ammo 

sirasini aytganda, bu masalada hozirgi zamon tarix- 

chilarining ham ahvoli  qadimgilaridan farq qilmay- 

di.  Bug'da  yashirinib  yotgan  mexanik kuchni  aniq- 

lash uchun juda ko'p asrlar kerak bo'ldi.  Kim biladi, 

loaqal yuz yildan  so'ng jahon  ikkinchi  «Nautilus»ni 

ko'ra  olarmikin?  Taraqqiyot,  janob  professor,  sho- 

shilayotgani yo'q!

-   To'g'ri,  -   dedim  men,  -   kemangiz  o'z  davrini 

bir necha asr bo'lmagan taqdirda ham, butun bir asr 

oldindan  belgilab  oldi.  Ammo  uning siri  ixtirochisi 

bilan birga dafn etilishi qanday katta baxtsizlik!

Kapitan Nemo  javob bermadi.  Bir necha  daqiqa- 

lik jimlikdan so'ng u yana so'zini davom ettirdi:

-   Adashmasam,  biz  qadimgi  tarixchilarning  Qi­

zil  dengizda  suzishning  xavfli  tomonlari  haqidagi 

fikrlari ustida gapirayotgan edik shekilli?

-   Ha,  -   dedim  men.  -   Ular  xavfsirashni  haddi- 

dan oshirib yuborganlar, deb hisoblayapsizmi?

-   Ha  desa  ham  bo'ladi,  yo'q  desa  ham,  janob 

professor,  -  deb javob berdi menga kapitan Nemo.

Aftidan  u  Qizil  dengizni  obdan  o'rgangan.  -  

Puxta  qurilgan,  bo'ysundirilgan  bug'ning  sharo- 

fati  bilan  erkin yo'l  tanlay oladigan,  hozirgi  zamon 

kemalari  uchun  sira  xavfsiz  hisoblangan  narsa  qa­

dimgi  dengizchilarning  kemalari  uchun  kutilma- 

gan  tasodiflarga  to'la  bo'lishi  mumkin  edi.  Palma 

po'stlog'idan  qilingan  arqon  bilan  tortilib,  teshik- 

lariga  qora  moy yoki  delfin moyi  surilgan taxta ke- 

malami  tasaw ur  qilish  qiyin  emas!  Ularda  kema-