Suv ostida sakson ming kilometr

1 

Su

  -   pul birligi.

271

---

-   Korxona egasini boyitadigan har bir marvarid- 

ga bir su? Bu  -  qabihlik!  -  dedim men.

-   Shunday qilib,  janob professor,  -   dedi kapitan 

Nemo, -  siz va hamrohlaringiz Manaar qo'ltig'ining 

marvarid  o'zanini  ko'rish  sharafiga  muyassar 

bo'lasizlar.  Shu  vaqtda  tasodifan  u  yerda  bironta 

marvarid  qidiruvchi  bo'lsa,  sizlar bu  ishning texni- 

kasi bilan ham tanisha olasizlar.

-  Bu juda qiziq bo'lardi.

-   Ha,  aytganday,  professor,  siz  akulalardan 

qo'rqmaysizmi?

-  Akulalardan? -  qichqirib yubordim men.

Bu  savolni  men  shunchaki  berilgan  deb  o'y- 

ladim.

-   Xo'sh,  javob  bermadingiz-ku?  -   deya  qistadi 

kapitan Nemo.

-   Ochig'ini  aytsam,  kapitan,  -   dedim men biroz 

indamay  turgach,  -   men  hali  bu  baliqchalarga  un- 

chalik ko'nikkanim yo'q...

-  Biz esa ularga shu qadar ko'nikib ketdikki, hat­

to  e’tibor ham bermaymiz.  Yaqinda  siz  ham ularga 

xuddi shunday qaraydigan bo'lasiz, -  deb javob ber­

di  kapitan.  -   Biz  yaxshigina  qurollangan  bo'lamiz, 

binobarin,  to'g'ri kelib  qolsa bironta akula ham ov- 

laymiz.  Bu  juda  qiziq  ov.  Xullas,  professor,  ertaga- 

cha xayr. Ertalab vaqtli jo'naymiz.

Kapitan Nemo bu so'zlarni juda beparvolik bilan 

aytib, salondan chiqdi.

Agar  sizni  Shveysariya  tog'larida  ayiq  ovlashga 

taklif qilishsa balki:  «Juda  soz,  ertaga,  albatta,  ayiq 

oviga  boramiz»,  -   deb  javob  bergan  bo'lur  edingiz. 

Bordi-yu,  sizdan:  «Atlas  tekisligiga  sher  ovlashga 

yoki  Hindiston  changalzorlarida  yo'lbars  ovlash­

ga  hushingiz  qalay?»  -   deb  so'rashsa,  siz  ehtimol: 

«Mayli,  yo'lbars  yoki  sher  ovlashga  borsa  bo'ladi,

272

---

bu  qiziq  narsa»,  deb  o'ylab  javob  bersangiz  kerak. 

Ammo  sizni kema palubasidan turib emas, ularning 

orasida  yurib  akula  ovlashga  taklif etishsa,  uni  qa­

bul  etishdan  oldin,  albatta,  jiddiy  o'ylanib  qolsa- 

ngiz kerak.

Iqror  bo'lib  aytamanki,  kapitan  Nemo  salondan 

chiqib  ketgach,  peshanamdagi  sovuq  terni  artib 

olishga majbur bo'ldim.

«Yaxshilab  o'ylab  ol,  -   dedim  o'zimga  o'zim,  -  

shoshilishning  hojati  yo'q.  Krespo  orolining  suv­

osti  o'rmonida  suvsar  ovi  bo'lsa  boshqa  gap:  buni 

vaqtichog'lik  desa  bo'ladi.  Ammo,  albatta,  akula 

uchratishingizni  bila  turib,  dengiz  tubida  yurish- 

ning  o'zi  bo'ladimi?  Ayrim  joylarda,  jumladan,  An­

daman  orolida  negrlar  bir  qo'lda  xanjar  va  bosh- 

qasida  sirtmoq  ushlab  akulaga  hujum  qilishdan 

qo'rqmasliklarini bilaman. Ammo bu ulkan yirtqich- 

lar  bilan  yakkama-yakka  jangga  tashlangan  dovyu- 

raklardan ko'pi tirik qaytmasliklarini ham bilaman».

Ko'z  oldimdan xayolan  akula  galalari  o'ta bosh­

ladi;  men  ularning  ulkan  og'izlarida  odamni  tish- 

lab  ikkiga  yorib  tashlashga  qodir  bir  necha  qator 

tishlarini  ko'rdim,  ular  xuddi  biqinimga  sanchila- 

yotganday bo'lib tuyuldi...

Bundan tashqari, kapitanning menga beparvogi- 

na  shu  taklifni  qilishining  o'ziga  tushunolmay  tu- 

ribman.  Go'yo  u  meni  o'rmonga  qandaydir  beozor 

tulkini ovlashga chaqirayotganday.

«K onselradetsakerak,  -  deboyladim m en.

-  

Bu  esa menga ham kapitan Nemoning taklifini 

rad etish imkonini beradi».

Ned  Lendga  kelganda,  ochig'ini  aytsam,  men 

uning oqilona  ish  tutishiga  deyarli  ishonmas  edim. 

Xavf  qanchalik  dahshatli  bo'lmasin,  bu  jangovar 

shaxsni hamisha o'ziga jalb etar edi.

273

---

Men yana  Sirr kitobini  qo'limga  oldim-u,  ammo 

uni  tarrioman  beixtiyor  varaqladim:  uning  sahifa- 

laridan  dahshatli  og'izlarini  oehib  turgan  akulalar 

menga tikilayotganday edi.

Shu  payt  salonga  Ned  Lend  bilan  Konsel  kirib 

kelishdi.  Ularning  har  ikkalasining  kayfiyati  chog‘, 

hatto  quvnoq  edilar.  Ularni  nima  kutayotganidan 

xabarsiz edilar.

-   Xudo  haqqi,  -   deya  menga  murojaat  qildi 

Lend,  -   kapitaningiz  Nemo  qurgur hozirgina  bizga 

juda iltifotli bir taklif aytdi.

-   Nima,  -   dedim  men,  -   demak,  sizlar ham xa- 

bardorsiz...

-   Xo'jamning  ijozatlari  bilan,  -   deya  javob  ber­

di Konsel,  -   shuni  aytmoqchimanki,  «Nautilus» ko- 

mandiri  bizni  Manaar  qo‘ltig‘idagi  ajoyib  marvarid 

konini  borib  ko'rishga  taklif etdi.  U  biz  bilan  juda 

yaxshi  muomalada  bo'lib,  o'zini  chinakam  jentel- 

menlarday tutdi.

-  U sizlarga boshqa hech nima demadimi?

-  Kapitan bu kichik suvosti  sayriga sizni ham ish- 

tirok etishga  taklif etganini  hisobga  olmagan-da,  -  

deya javob berdi kanadalik,  -  boshqa hech nima.

-  Bu qanaqasi,  -   dedim men.  -  Ammo u sizlarga 

boshqa hech narsaning tafsilotini aytib...

-   Hech  narsaning,  janob  professor.  Siz,  albatta, 

biz bilan birga borasiz-a, to'g'rimi?

-   Menmi?..  Albatta.  Siz  suvosti  sayohatlarining 

nimaligini  tushunib  yetayotganga  o'xshaysiz,  mis­

ter Lend?

-  Ha, juda ham qiziq ekan... Juda qiziq.

-  Ammo, balki xavfli hamdir,  -  dedim men go'yo 

hech narsa bilmaganday bo'lib.

-   Marvarid turgan  sayozlikka  oddiy sayrning ni- 

masi xavfli bo'lsin? -  e’tiroz bildirdi Ned Lend.

274

---

0 ‘z-o‘zidan  ayyonki  kapitan  Nemo  akula­

lar  haqidagi  gapni  aytib,  o'rtog'larimni  cho'chitib 

qo'yishni  lozim  topmagan.  Men  ularga  go'yo  biron 

yerlari kamayib qolganday hayajonlanib qaradim.

0 ‘rtoqlarimni  bo'ladigan  xavfdan  xabardor  qi­

lib  qo'yishim kerakmikin? Albatta.  Ammo  nimadan 

boshlashimni bilmasdim.

-   Xo'jam bizga,  -   dedi  Konsel,  -   marvarid  qan­

day olinishini aytib berishga rozi bo'larmikanlar?

-   Marvaridning qanday olinishinimi yoki u bilan 

bog'liq  bo'lgan xavflarnimi?  -   so'radim  men  gapni 

sekin  o'zimga  kerakli  tomonga  burishga  imkoniyat 

tugilganini ko‘rib.

-   Qanday  olinishi  haqida,  -   deb  javob  berdi 

kanadalik.  -   Odam  hamisha  o‘zi  boradigan  yo‘lni 

yaxshi bilib olishi kerak.

-   Bunday  bo'lsa,  yaqinroq  o'tiringlar,  do'st- 

larim,  men  sizlarga  marvarid  qidirish  to'g'risida 

Sirrning  kitobidan  bilib  olganlarimning  hammasi- 

ni so'zlab beraman.

Ned  bilan  Konsel  divanga  kelib,  yonimga  o'ti- 

rishdi.  Dastawal kanadalik savol berdi:

-  Janob professor, marvaridning o'zi nima?

I  -   Shoir  uchun,  do'stim  Ned,  marvarid  -   bu  de- 

ngizning  ko'z  yoshlari,  -   deya  so'z  boshladim 

m en .- Sharq xalqlari uchun -  bu qotib qolgan shab- 

nam,  ayollar  uchun  -   u  xira  yaltillaydigan,  bezak 

sifatida  barmoqlarga,  bo'yinga  yoki  quloqlarga  ta- 

qiladigan qimmatbaho tuxumsimon tosh; kimyogar 

uchun  -   fosfor kislotali tuzlarning karbonat  angid- 

ridli  kalsiy  bilan  birikmasi;  nihoyat,  tabiatshunos 

uchun  -   u  ayrim  qo'shtabaqa  chig'anoqlarda  uch- 

raydigan oddiy kasallik -  shish...

-   Molluskalar turkumi,  plastinka jabralilar sinfi- 

ga taalluqli...  -  deya ilib ketdi Konsel.

275

---

-   Juda  to'g'ri,  mening olim  do'stim.  Sadaf ajra­

tadigan,  ya’ni  ogzining  ich  tomonidan  havorang, 

ko'kimtir,  binafsharang  yoki  oq  modda  chiqaradi- 

gan chig'anoqlarning hammasi marvarid beradi.

-   Yeyiladigan  chig'anoqlar  ham  shundaymi?  -  

so'radi kanadalik.

-   Ha,  Shotlandiya,  Uels,  Irlandiya,  Saksoniya, 

Bogemiya  va  Fransiyaning  ayrim  ko'llaridagi  yeyi­

ladigan chig'anoqlar ham.

-   Shunday deng,  -  dedi kanadalik.  -  Buni hisob- 

ga olib qo'yamiz. Vaqti kelib kerak bo'ladi!

-   Ammo  marvaridni  asosan  marvarid  chi­

g'anoqlar  beradi.  Marvarid  -   bu  dumaloq  shaklda- 

gi  sadaf  shish.  Marvarid  yo  chiganoqning  og'ziga 

yopishib  oladi  yoki  molluska  tanasining  qatlari- 

da  in  quradi.  Marvarid  qayerda  paydo  bo'lmasin, 

chiganoqning  og'zidami,  tanasidami  uning  o'zagi 

bo'ladi  va  shu  umumiy  markaz  atrofida  yil  sayin 

yupqa  qatlamlar  bilan  sadaf  ajralib  chiqadi.  Ourib 

qolgan urug' yoki molluska og'ziga tasodifan tushib 

qolgan  qum  zarrasi  o'zak  vazifasini  o'tashi  mum­

kin.

-   Bitta  chig'anoqda  bir  necha  marvarid  ham 

bo'lishi mumkinmi? -   so'radi Konsel.

-   Bunaqasi  ham  bo'ladi.  Ba’zi  bir  chig'anoqlar- 

dan butun bir marvarid shodasi o'sib chiqadi.  Shun­

day  chig'anoqlar  borki,  o'zlarida,  -   to'g'risini  ayt­

sam  men  bunga  unchalik  ishonmayman,  -   kamida 

bir yuz ellik akulani sig'dira oladilar.

-   Bir yuz  ellik akulani?!  -   qichqirib yubordi  Ned 

Lend.

-   «Akula»  dedimmi?-  taajjublanib  so'radim .- 

Men  marvarid  demoqchi  edim.  Akulalar  aqlga 

sig'maydi-ku!

-   Albatta,  -   dedi  Konsel.  -   Ammo  xo'jam   mar-

276

---

varidni chig'anoqlardan qanday qilib chiqarib olish- 

larini aytib berolmaydilarmi?

-   Buning  turli  yo'llari  bor.  Ba’zan  marva­

rid  chig'anoqning  og'ziga  yopishib  turgan  bo'lsa, 

uni  qisqichchalar  bilan  oladilar.  Ammo  ko'pincha 

yig'ib  olingan  chig'anoqlarni  sohilning  o'zida 

to'shalgan bo'yralarga yoyib  qo'yadilar;  o'n kundan 

keyin  molluskalar  ayniy  boshlaganda,  ularni  de­

ngiz  suvi quyilgan katta hovuzlarga soladilar,  shun­

dan  so'ng  chig'anoqlarning  og'zini  ochib  yuvadi- 

lar.  Keyin  saralovchilarga  navbat  keladi:  dastawal 

chig'anoqlarning og'ziga yopishib  qolgan marvarid- 

larni ajratib, ulardan alohida sotiladigan sadaf plas- 

tinkalarni  oladilar  va  nihoyat  chig'anoqlarning  ta- 

nalarini  suyulib ketguncha qaynatadilar va  suyuqlik 

ichidan eng mayda marvaridlargacha terib oladilar.

-   Marvaridlarning  bahosi  faqat  uning  katta- 

kichikligiga bog'liqmi? -  so'radi Konsel.

-   Yo'q,  faqat  katta-kichikligiga  emas,  -   deb  ja­

vob  berdim  men,  -   shakliga,  «suviga»,  ya’ni  rangi, 

yaltiroqligi  va  ko'zni  quvnatadigan  darajada  tusla- 

nib  tovlanishiga  ham  bog'liq.  Eng  yirik  marvarid- 

lar molluska tanasining qatlarida hosil bo'ladi.  Ular 

oq,  ko'plari  tiniq  emas,  ammo  ba’zilari  shishaga 

o'xshash  shaffof  bo'ladi.  Ularning  ko'pi  dumaloq 

yoki noksimon shakldadir. Dumaloq marvaridlar bi- 

laguzukka,  noksimonlari  zirak yoki  popuklarga ish- 

latiladi.  Bularning har  ikki  xili  ham  donalab  sotila- 

di.  Chig'anoqlarning  og'ziga  yopishib  qolgan  mar­

varidlarning  shakli  bir  tekis  emas,  shuning  uchun 

ular  birinchilariga  nisbatan  arzon  turadi  va  bular 

o'lchab sotiladi. Nihoyat, uchinchi navi  -  bu mayda 

marvaridlardir. Ular o'lchov idishlarga solib sotiladi 

va  asosan  turli  kashtalarga,  ayniqsa  ibodatxonada 

kiyiladigan ust-boshlarga ishlatiladi.

277

---

-   Marvaridlarni  navlarga ajratish ham  ancha  qi­

yin  va  uzoq  davom  etadigan  ish  bo'lsa  kerak,  a?  -  

so'radi kanadalik.

-   Yo'q,  do'stim,  bu  juda  oson.  Bu  ish  o'n  bitta 

elak  yoki  g'alvir  yordamida  bajariladi.  Yigirmadan 

saksongacha  teshigi  bo'lgan  g'alvirdan  o'tmagan 

marvarid  birinchi  navga;  yuztadan  sakkiz  yuztaga- 

cha teshikli g'alvirdan o'tmaganlari  ikkinchi navga; 

sakkiz  yuz  ming teshikli  g'alvirda  elanadigan  mar- 

varidlar esa uchinchi navga o'tkaziladi.

-   Bu  juda  ajoyib,  -   dedi  Konsel.  -   Demak,  sa- 

ralovchilar  ishi  mexanizatsiyalashtirilgan  ekanda... 

Xo'jam   marvarid korxonalarini  ishga  solish  qancha 

daromad berishini aytolmaydilarmi?

-   Sirr  ma’lumotlariga  ishonadigan  bo'lsak,  -   ja­

vob berdim men,  -  unda Seylondagi marvarid sayoz- 

liklari yiliga uch million akulaga ijaraga qo'yiladi.

-  Frankka!  -  tuzatdi meni Konsel.

-   Albatta,  frank!  Uch  million  frankka,  -   deb 

qaytardim  men.  -   Ammo,  menimcha,  hozir  bu  sa- 

yozliklar ilgarigiday daromad bermasa  kerak.  Ame- 

rikadagi  sayozliklar  ham  xuddi  shunday.  Karl  V 

davrida  ular  yiliga  to'rt  million  franklik  marvarid 

bergan,  hozir marvarid  olish uchdan  ikkiga kamay- 

di.  Umuman  olganda,  dunyodagi  barcha  marvarid 

konlari  yiliga  taxminan  to'qqiz  million  frank  mar­

varid beradi.

-   Ammo  ba’zi  bir  marvaridlar  juda  katta  pulga 

sotilishini eshitganman,  -  dedi Konsel.

-  Ha, do'stim. Yuliy Sezar Servilliga bizning pul­

ga  bir  yuz  yigirma  ming  frank  turadigan  marvarid 

tuhfa qilgani tarixdan ma’lum.

-  Men,  -   dedi kanadalik,  -   qadimda allaqaysi bir 

xonim marvaridni sirkada eritib ichganini eshitgan- 

dim.

278

---

-  Bu Kleopatra!  -  xitob qildi Konsel.

-   Ta’mi  juda  bemaza  bo'lsa  kerak,  -   dedi  Ned 

Lend.

-   Bu  haddan tashqari bemaza,  Ned,  -   deya  javob 

berdi  Konsel,  -   ammo  bir  kichkina  stakan  shunday 

sirka bir yuz ellik ming frank turishini aytmaysizmi?

-   Afsuski,  bu  xonim  mening  xotinim  bo'lma- 

gan,  -   dedi  kanadalik  o'zining  zalvorli  mushtum- 

lariga tikilib.

-   Ned  Lend  Kleopatraning  eri!  -   xaxolab  kulib 

yubordi Konsel.

-   Endi  uylanmoqchi  edim,  Konsel,  -   tortinmay 

javob berdi kanadalik,  -   ishim yurishmaganiga men 

aybdor  emas-ku.  Hatto  qaylig'im  Ket  Tenderga 

marvarid  shodasi  ham  sotib  olgan  edim,  ammo  u 

nimagadir  boshqa  odamga  turmushga  chiqib  ket­

di.  0 ‘sha  marvarid  shodasi  menga  atigi  bir  yarim 

dollarga  tushgan  bo'lsa  ham,  ammo  so'zlarimga 

ishoning, janob professor, uning bironta toshi hatto 

yigirma teshikli elakdan ham o‘tmas edi.

-   Azizim Ned!  -   kuldim  men.  -   U  marjon  oddiy 

dumaloq  shishadan  qilinib,  marvarid  essensiyasiga 

botirib olingan, sun’iy marvariddan tizilgan.

-   Har holda,  -   deya  e’tiroz  bildirdi  kanadalik,  -  

o‘sha essensiya ham arzon bo'lmasa kerak.

-   luda arzon.  Mayda baliq -  ukleykalarning azot 

kislotasida  eritilgan  tangachalari.  Bu  essensiya  ar- 

zimagan chaqa turadi.

-   Endi  tushundim  Ket  Tender  nega  boshqa  ki- 

shiga turmushga  chiqib ketganini,  -   dedi  Ned Lend 

faylasufona, osoyishtalik bilan.

-  Endi yana qimmatbaho marvarid haqidagi suh- 

batimizga  qaytaylik.  Men  aminmanki,  yer  yuzidagi 

bironta  hokimi  mutlaqda  ham  kapitan  Nemoga  te- 

gishli marvariddan qimmatlarini topib bo'lmaydi.

279

---

-   Mana  shum i?-  so'radi  Konsel  vitrina  oynasi 

tagida  qora  duxoba  ustidagi  qimmatbaho  toshni 

ko'rsatib.

-   Xuddi  shuning o'zi.  Uning bahosi  ikki  million 

desam adashmasam kerak...

-  Frank!  -  dedi shoshilib menga Konsel.

-   Xuddi  shunday,  ikki  million  frank.  Uni  topib 

olish uchun kapitan Nemoning bir engashgani kifo- 

ya bo'lgan...

-   Ko'rdingizmi!  -   qichqirib yubordi  Ned  Lend.- 

Kim  biladi,  ajab  emas  ertagi  sayr  vaqtida  biz  ham 

shunaqasini topib olsak?

-  Hmm!  -  deya g'o'ldirab qo'ydi Konsel.

-  Xo'sh, nega endi bo'lishi mumkin emas?

-   «Nautilus»da bizga millionlarning nima keragi 

bor?

-   Kemada  ular,  albatta,  hech  narsaga  kerak 

emas, ammo... boshqa joylarda...

-   Boshqa  joylarda!..  -   Konsel  bosh  qimirlatib 

qo'ydi.

-   Ned  Lend  haq,  -   dedim  men.  -   Agar biz  Yev- 

ropa yoki  Amerikaga  bir necha  million  frank baho- 

lanadigan marvarid olib borganimizda, bu -   suvosti 

sarguzashtlarimizning  qadr-qimmatini  oshirib,  uni 

ancha ishontirarli qilib ko'rsatar edi.

-   Shubhasiz!  -  deya qo'shildi kanadalik.

-   Ammo  ayting-chi,  -   yana  so'z  boshladi  ma- 

salaning  moddiy  tomonidan  ko'ra  ilmiy  tomoniga 

ko'proq qiziqayotgan Konsel,  -  marvarid izlashning 

biron-bir xavfli tomoni ham bormi?

-   Yo'q,  -   tezgina  javob  berdim  men,  -   ayniqsa 

oldindan ayrim ehtiyot choralari ko'rib qo'yilganda.

-   Bunday  hunaming  qanaqa  xavfli  tomoni 

bo'lishi  mumkin?  -   so'radi  Ned  Lend.  -   Ortiqcha 

bir qultum suv yutiladimi.

280

---

-   Axir  gap  faqat  shuning  o'zidagina  emas-ku, 

Ned.  Aytganday,  -   deb  qo'shib  qo'ydim  men  ka­

pitan Nemo  singari beparvolik bilan gapirishga ha­

rakat qilib,  -  siz akuladan qo'rqmaysizmi, Ned?

-   Meni  aytyapsizmi?!  -   xitob  qildi  Ned.  -   Men, 

kasbi garpunchi bo'lgan odam akuladan qo'rqsinmi!

-   Gap  akulani  qarmoqqa  ilintirgach,  kema palu- 

basiga tortib olib, bolta bilan dumini qirqib, qornini 

yorib, yuragini yulib olib, yana o'zini qaytib dengiz- 

ga tashlash ustida borayotgani yo'q...

-  Demak, siz so'rayotganingiz...

-  Ha, xuddi shunday!

-   Suvdami?

-   Suvda!

-  Agar o'zim bilan yaxshi garpun olib olsam...

Bilasizmi,  janob  professor,  umuman  olganda  u

juda  beso'naqay  hayvon.  Sizni  yamlash  uchun  u, 

albatta,  yelkasiga  ag'darilishi  kerak,  shu  orada  esa 

uning yuragiga garpun urishga ulgurasiz.

Ned  Lend  «yamlash»  so'zini  shu  qadar  ifodali 

qilib  aytardiki,  badanimdan  xuddi  chumoli  o'rma- 

laganday bo'ldi.

-   Sen-chi,  Konsel,  akulalar  haqida  qanday  fikr- 

dasan? -  so'radim men.

-   Men  xo'jam  bilan  mutlaqo  ochiqchasiga  gap- 

lashaman...  -  so'z boshladi Konsel. «Ayni muddao!» 

o'yladim men.

-   ...xo'jam   akulalardan  qo'rqmagach,  nega  endi 

men,  uning  sodiq  xizmatkori  ulardan  qo'rqishim

,  kerak!

i

я