Suv ostida sakson ming kilometr

I

281

---

U c h i n c h i   b o b

0 ‘N MILLION FRANK TURADIGAN MARVARID

Tun  boshlandi.  0 ‘rnimga  kirib  yotdim,  ammo 

yaxshi  uxlay  olmadim.  Tinmay  akulalar  tushimga 

kirdi, sovuq ter bosib bir necha bor uyg'onib ketdim.

Ertasi  kuni  ertalab  soat  to'rtda  xizmatimga 

Nemo tayinlagan styuard meni uyg'otdi.  Men tezda 

o'mimdan turib kiyindim-da, salonga chiqdim.

U yerda meni kapitan Nemo kutib turar edi.

-  Tayyormisiz, janob Aronaks? -  so'radi u.

-  Mutlaqo tayyorman, kapitan.

-  Unday bo'lsa, marhamat, orqamdan yuring.

-  Hamrohlarim-chi, kapitan?

-  Ularni aytib qoyishgan, bizni kutishyapti.

-   Skafandrlarni kiyib olamizmi?

-   Hozircha  yo'q.  «Nautilus»  sohilga  yaqin  bo- 

rolmaydi,  men  uni  Manaar  qo'ltig'ining  marva­

rid  konlaridan  ancha  olisda  to'xtatdim.  Shuning 

uchun  qayiqni  tayyorlab  qo'yishlarini  aytdim,  u 

bizni  sayozlikning  xuddi  o'zigacha  olib  boradi,  or- 

tiqcha  charchashdan  ham  qutulamiz.  Skafandrlar 

qayiqda  turibdi  va  biz  ularni  suvga  sho'ng'ishimiz 

oldidan kiyib olamiz.

Biz palubaga ko'tarildik. U yerda Ned Lend bilan 

Konsel bizni kutib turishardi.

Suvga  tushirilib,  «Nautilus»  bortiga  bog'lab 

qo'yilgan  qayiqning  eshkaklarida  besh  nafar  mat­

ros o'tirardi.

Hali  tong  yorishmagan,  tun  zim-ziyo  edi.  Yak- 

kam-dukkam yulduzlar ko'kni o'rab olgan qalin bu- 

lutlar orasida yiltillab turar edi.

Men  yer  tomonga  qaradim,  ammo  ufqning 

to'rtdan  uch  qismini  qoplagan  qandaydir  noaniq 

zulmatnigina ko'rdim.

282

---

Tunda  Seylon  orolining  g'arbiy  qirg'og'i  bo'y- 

lab  suzib  kelgan  «Nautilus»  hozir  qo'ltiqqa  kira- 

verishda  yoki  to ‘g‘rirog‘i  Seylon  qirg'og'i  va  Ma­

naar oroli hosil  etgan ko'rfazda turar edi.  Zim-ziyo 

suv  sathi  ostida  dunyoda  eng  yirik  marvarid  koni, 

deyarli  yigirma  milyaga  cho'zilib  ketgan  bitmas- 

tuganmas xazina yotar edi.

Kapitan  Nemo,  Ned  Lend,  Konsel  va  men  qa- 

yiqning  quyruq  tomoniga  o'tirib  oldik.  Matros- 

lardan  biri  rulga  turdi,  qolganlari  eshkaklami  ush- 

lab  oldilar  va  langar  ko'tarilishi  bilan  biz  yo'lga 

tushdik.

Qayiq  janubga  tomon  yo‘l  oldi.  Eshkakchilar 

shoshilmas  edilar.  Ular  eshkakni  harbiy-dengiz 

flotlaridagidek  oradan  o‘n  sekund  o'tkazib  suvga 

tushirayotganlariga  e’tibor  berdim.  Qayiq  o'z  ha- 

rakati  bilan  suzayotganida  ko'tarilgan  eshkaklar- 

dan  to'lqinlar  ustiga  tomayotgan  suvning chakilla- 

shi  eshitilib  turardi.  Qirg'oq  tomondan  esayotgan 

yengil  shabada  qayiqni  xiyol  chayqatar  va  to'lqin 

o'rkachlari  uning  tumshug'iga  shapillab  urilib, 

parchalanib ketardi.

Biz  jim  o'tirar  edik.  Kapitan  Nemo  nima  haqda 

o'ylayotgan ekan? Balki, shu yer haqidadir, biz unga 

juda yaqinlashayotganimizni o'ylayotganmikin?

Ehtimol,  Ned  Lend  ham  yer  haqida  o'ylayot- 

gandir,  ammo  uning  fikricha,  har  holda  biz  yerdan 

ancha uzoqdamiz.

Konselga  kelganda,  u  hech  narsa  to'g'risida 

oylam ay,  faqat  va’da  qilingan  tomoshani  sabr- 

sizlik bilan kutayotganday edi.

Besh  yarimda  tongning  dastlabki  nurlari  ufqda 

tog'ni  namoyon  etdi.  Sharqi  pasttekislikdan  iborat 

orolning  janub  tomoni  tog'lik  edi.  Biz  undan  besh 

milya masofada edik.

283

---

Orol  bilan  qayig'imiz  oralig'ida  dengiz  bo'm- 

bo'sh  edi.  Na  bironta  kemacha,  na  suvga  sho'n- 

g'uvchilar ko'rinardi.

Kapitan  Nemo  to'g'ri  aytgan  ekan:  biz  bu  yerga 

juda erta kelibmiz.

Ertalab  soat  oltida  na  tong,  na  oqshomi  bo'la- 

digan  tropik  mamlakatlardagidek  to'satdan  kun 

chiqdi.  Quyosh  nurlari  ufqni  berkitib  turgan  bulut 

pardasini  yorib  chiqdi  va  kunduz  mash’alasi  tezda 

ko'kka ko'tarildi.

Endi men yerni, hatto sohildagi ayrim daraxtlar- 

ni ham aniq ko'rdim.

Qayiq  Janubiy  qirg'oqlari  yarim  doira  shaklda- 

gi  Manaar  oroli  tomonga  burildi.  Kapitan  Nemo 

o'rnidan turib, dengizga qaradi.

Uning ishorasi bilan qayiq to'xtadi va  suvga  lan­

gar tashlandi. Langar bir metrcha cho'kdi, xolos. Bu 

yerda marvarid koni shu qadar sayoz edi.

Suv  oqimi  shu  zahotiyoq  qayiqni  zanjir yetgan- 

cha orqaga, ochiq dengiz tomon tortdi.

-  

Mana,  yetib  ham  keldik,  professor,  -   dedi 

kapitan  Nemo.  -   Bu  kimsasiz  ko'rfazni  ko'ryap- 

sizmi? Bir oydan keyin unga yUzlab korxona kema­

lari  yig'iladi  va  minglab  jasur  sho'ng'uvchilar  ana 

shu  suvga  tushadilar.  Bu ko'rfaz  marvarid  qidirish- 

ga  juda  qulay:  u  shamoldan  tog'lar  bilan  ihota  qi- 

lingan  va  unda  sira  kuchli  to'lqin  bo'lmaydi  -   bu 

sho'ng'uvchilarning  ishlashi  uchun  g'oyat  muhim 

hisoblangan  shart-sharoitdir.  Endi  biz  skafandrlar- 

ni kiyib, sayrimizni boshlaymiz.

Men  javob  qaytarmay  va  bu  xavfli  suvdan  ko'z 

uzmay,  matroslardan birining yordamida  og'ir ska- 

fandrni  kiya  boshladim.  Kapitan  Nemo  va  ikkala 

do'stim  ham  skafandrlarini  kiyishayotgan  edilar. 

Ma’lum  bo'lishicha,  «Nautilus»  matroslaridan  bi-

284

---

rontasi  ham  qo'ltiqdagi  suvosti  sayohatimizda  biz­

ga hamroh bo'lmas ekan.

Ko'p  o'tmay  biz  bo'ynimizgacha  kauchuk  ki- 

yimga kirib oldik va yelkalarimizga siqiq havo solin- 

gan rezervuarlarni osib qo'yishdi.  Qayiqda Rumkorf 

apparatlari va  elektr fonarlar yo'q edi.  Shlemni bo- 

shimga kiyib olishdan oldin kapitanni bundan ogoh 

etdim.

-   Bizga  fonar kerak bo'lmaydi,  -   deb  javob  ber­

di  u.  -   Biz  chuqurlikka  bormaymiz,  sayozlikni  esa 

quyosh bemalol yoritadi.  Bundan  tashqari,  bu  suv- 

larda  elektr  fonarlarini yoqish  kechirib  bo'lmas  da- 

rajadagi ehtiyotsizlik bo'lardi:  uning yog'dusi xavfli 

yirtqichlarning diqqatini o'ziga jalb etishi mumkin.

Kapitan  Nemo  shu  so'zlarni  aytayotganida,  men 

Ned  Lend  va  Konselga  qaradim.  Biroq  bu  ajralmas 

birodarlar mis  shlemlarni allaqachon boshlariga ilib 

olgan edilar. Ular hech narsa eshitolmadilar.

Kapitan  Nemoga beradigan  so'nggi  savolim qol­

di, xolos.

-  Miltiqlar qani? -   so'radim men.  -  Nahotki, qu- 

rollanmasdan borsak?

-   Miltiq  deysizmi?  Ularning  nima  keragi  bor?  -  

,  e’tiroz bildirdi kapitan Nemo.  -  Tog'liklar hech vaqt

ayiq  oviga  miltiq  ko'tarib  boradilarmi?  Qo'ldagi 

xanjar  har  qanday  o'qdan  ham  ishonchliroq.  Dami 

o'tkirligini qarang. Belingizga qistirib oling, ketdik.

Men  hamrohlarimga  qaradim.  Ular  ham  biz 

singari  qurollanib  olgan  edilar  va  bundan  tashqari 

Ned Lendning qo'lida «Nautilus»dan olib olgan kat­

ta garpun ham bor edi.

Boshimni  og'ir  mis  shlemga  tiqib,  uni  burash- 

lariga  ruxsat  berish  va  siqiq  havo  to'latilgan  re- 

zervuar  murvatini  ochishdan  bo'lak  ilojim  qolma- 

gan edi.

285

---

Bir  daqiqadan  so'ng  matroslar  bizni  birin-ketin 

suvga  tushirishdi  va  taxminan  bir  yarim  metrlar 

chuqurlikda oyoqlarimiz qum qatlamlariga tegdi.

Kapitan  Nemo  qo'li  bilan  ishora  qilgach,  biz 

uning ketidan qiyalik bo'ylab suvostiga tusha bosh- 

ladik.

Ruhimni  ezayotgan  ko‘ngilg‘ashlik  to'satdan 

tarqaldi.  Men  tamoman  tinchlanib,  suvosti  ha- 

yotining ajoyib manzaralariga maftun bo'ldim.

Quyosh  suvostini  yaxshigina  yoritmoqda  edi. 

Hatto  mayda  jismlar  ham  aniq  ko'rinardi.  O'n  mi- 

nutcha yurgach, biz besh metr chuqurlikka tushdik, 

bu yerda suv tubi qattiq va tekis edi.

Biz  dumidagidan  boshqa  suzgichi  bo'lmagan 

birpatlilar  guruhidan  bir  necha  to ‘da  baliqlarni 

cho'chitib yubordik.  Men uzunligi  salkam bir yarim 

metr  keladigan,  yelkasi  va  qorni  sarg'ish-kulrang, 

xitoy ilonboshlilaridan kattaligi va rangparligi bilan 

ajralib  turadigan  yo'l-yo'l  ilonboshlilarni  ko'rdim. 

Shundan  so'ng  bizga  yelkasidagi  suzgichi  yoqaga 

o'xshagan yorqin  rangdagi yelkan  baliqlar  uchradi. 

Bu  yeyiladigan  baliq,  quritilgan  va  sirkalanganlari 

mahalliy aholi  orasida  juda tansiq taom  hisoblana- 

di.  Men  imo-ishora  bilan  Konsel  diqqatini  tanasi 

mayda  tangachalar bilan  qoplangan  karanga  baliq­

lar oilasiga mansub  stavridaga jalb etdim.  Stavrida- 

lar yuqoridan ko'kish-kulrang, pastdan kumushrang 

bo'lib, uzunligi o'ttiz santimetrdan oshmaydi.

Bu  orada  ko'tarilayotgan  quyosh  suvni  borgan 

sari yorqinroq yoritmoqda edi.

Suv tubining ko'rinishi asta o'zgara borardi.

Mayda,  zich  o'rnashib  olgan qum  o'rnini  nimasi 

bilandir  tosh  yo'lni  eslatadigan  xuddi  ataylab  qoya 

parchalari yotqizilgan va zoofitlar hamda molluska- 

lar gilamday qoplagan yer egalladi.

286

---

Men  bu  yerda  faqat  Qizil  dengiz  va  Hind  oke- 

anida  uchraydigan  va  ustritsalar  oilasiga  man- 

sub  chig'anog'ining  og‘zi  yupqa  va  notekis  pla- 

tsenlarni;  chig‘anog‘i  dumaloq  to‘q  sariq  lyutsin; 

«Nautilus»ni  ajoyib bo'yoq bilan ta ’minlaydigan bir 

necha  Eron  qirmizlari;  Hindiston  bozorlarida  soti- 

ladigan,  yeyiladigan  chig'anoqlar va  nihoyat  ajoyib 

yelpig'ichlari  okean hayvonot olamining eng go'zal 

namunasi hisoblangan okulinlarni ko'rdim.

Suv  ostida  son-sanoqsiz  bo‘g‘inoyoqlilar  o'rma- 

lab yurishardi. Bular orasida tanasi dumaloqroq, bir 

yog'ida  xartum,  ikkinchi  yog'ida  yetti  juft  oyog'i 

joylashgan  qorni  bo'lgan  ko'pbo'g'inlilar;  deyarli 

qirilib  bitgan,  tumshug'i  yo'q  paleostraklar;  Charlz 

Darvin  kuzatgan  bahaybat  dengiz  qisqichbaqala- 

ri  bor  edi.  Tabiat  bu  qisqichbaqalarga  g'oyat  zo'r 

kuch baxsh etgan; ular sohildagi daraxtlarga chiqib, 

kokos  uzishar,  yerga  tushib  yorilgach,  o'zlarining 

qudratli  qisqichlari bilan ochishardi.  Ular bu yerda, 

yorqin yog'du tushib turgan suvlarda qoyalar orasi­

da  arang  sudralib  yuruvchi  malabar  qisqichbaqala- 

riga  nisbatan hayratga  soladigan  darajada  tez  suzi- 

shardi.

Ertalab  soat  yettilarga  yaqin  biz  nihoyat  mil- 

lionlab  chig'anoqlar  sochilib  yotgan  marvarid  ko- 

niga  yetib  keldik.  Yeyiladigan  chig'anoqlar  hara­

kat  qilish  qobiliyatidan  mahrum  bo'lmasa,  ulardan 

farqli  o'laroq  bu  qimmatbaho  molluskalar  o'zlari- 

dan  ajralib  chiqadigan  shilimshiq  moddalari  yor­

damida  qoyalarga  yopishib  olib,  qaytib  qimirlamas 

edi.

Marvarid  hosil  bo'ladigan  molluskalar  usti  bir­

oz  g'adir-budur,  og'zi  qalin  bir  xildagi  dumaloq 

chig'anoqlardan iboratdir.

Ba’zi  chig'anoqlarning  ustida  har  tomonga  ta-

287

---

ralayotgan  nurlar  kabi  yashil  chiziqlar  bo'ladi.  Bu 

yosh  chig'anoqlar  edi.  Boshqa,  yoshi  o'n  va  undan 

oshganlari  qo'ng'ir,  hatto  deyarli qora edilar va en- 

lari o'n besh santimetrga borardi.

Kapitan  Nemo  qo'li bilan uyulib yotgan behisob 

chig'anoqlarga  ishora  qildi  va  bu  xazina  chindan 

ham bitmas-tuganmasligini tushundim.  Chunki  sa- 

xiy tabiat bu  boyliklarni  inson yetkazgan  zararidan 

ko'ra ko'proq miqdorda qayta yaratib turadi.

Insonning  buzg'unchilik  tuyg'usiga  sodiq  bo'l­

gan Ned  Lend yonidagi  osig'lik to'rni  shosha-pisha 

eng yaxshi chig'anoqlarga to'lata boshladi.

Biroq  bizning  to'xtab  qolishimiz  mumkin  emas 

edi.  Tanish  yo'llardan  komil  ishonch  bilan  bora- 

yotgan  kapitandan  ortda  qolmaslik  kerak  edi.  Biz 

bir necha marta qo'l ko'tarsa dengiz sathiga yetadi- 

gan yerlarga  ham  chiqib  qoldik.  Biroq  o'sha  zahoti 

suv tubi yana qiyalab, pastga qarab ketar edi.

Ko'pincha  piramidaga  o'xshagan  baland  qoya- 

larni  aylanib  o'tishga  to'g'ri  keldi.  Uning  yoriqlari 

va  kovaklarida  yirik  qisqichbaqasimonlar  in  qo'yib 

yotardi.  Allaqanday  afsonaviy  harbiy  mashinalarni 

eslatuvchi bu qisqichbaqasimonlar o'zlarining uzun 

oyoqlarida  tebranib,  bizdan ko'z  uzmay qarab  turi- 

shardi.

Nihoyat,  dengiz  o'simlik  dunyosining  eng  chi­

royli  namunalari  bilan  qoplangan  qoyada  juda 

g'alati  qilib  o'yilgan  xushmanzara  g'orning  kira- 

verishiga kelib  qoldik.  Awaliga nazarimda g'or ichi 

zim-ziyo  zulmatday,  quyosh  nurlari  uning  kirave- 

rishida  so'nib  qolganday  bo'lib  tuyuldi,  biroq  g'or 

ichini  to'latgan  suv yaltillayotgan  edi;  tiniq va  qu­

yosh nurlarini shimib olgan noma’lum rangda edi.

Kapitan  Nemo  g'orga  kirdi.  Biz  ham  unga  er- 

gashdik.

288

---

Ko'p  o'tmay  ko'zlarim  g'ordagi  qorong'ilikka 

ko'nikib  qoldi.  Ba’zi  yerlarda  bir  tomoni  devorga 

kirgan,  o'zi  esa  granit  ustida  o'rnashgan  to'rt  qir­

rali ustunlar ko'tarib turgan g‘or qubbalariga ko'zim 

tushdi. Ular toskan me’morchiligining ulkan ustun- 

lariga o'xshab ketar edi.

Bizni  bu  suvosti  g'orining  ichkarisiga  boshlab 

kelish g'alati yo'lboshchimizga  nechun  zarur bo'lib 

qoldi ekan?

Oradan ko'p o'tmay men buning sababini tushu- 

nib oldim.

Qiyalikdan  pastga  tushib  biz  kattagina  cho'k- 

maga  kirib  qoldik.  Bu yerda  kapitan  Nemo  to'xtab, 

boshda  biz  ko'rmagan  narsaga  ishora  qildi.  Bu  ni­

hoyat bahaybat  tridakna bo'lib,  diametri  ikki  metr, 

ya’ni «Nautilus» salonidagidan ham katta edi.

Men bu g'aroyib molluskaga yaqinroq bordim.

U granit maydonchaga yopishib olib, bu g'orning 

sokin suvlarida yolg'iz o'sar edi.

Chamamda  bu  tridaknaning vazni  uch yuz  kilo- 

gramm  kelardi.  Bunday  ustritsaning  kamida  o‘n 

besh kilogramm go'shti bo'lsa kerak.

Kapitan  Nemo  bu  tridaknaning  mavjudligini  il- 

garidan  bilgan  bo'lishi  kerak.  Bu  yerga  uning  bi- 

rinchi  kelishi  ham  emas  va  binobarin,  bizni  tabi­

at  yaratgan  shu  mo'jizani  ko'rsatish  uchun  g'orga 

boshlab keldi, deb oylagan edim.

Ammo  xato  o'ylabman.  Kapitan  Nemoning  o'zi 

chig'anoqdan xabar olishi kerak ekan.

Chig'anoqnlng katta  tavaqasi  yarim  ochiq  ekan. 

Kapitan  yopillb  qolmasin  deb  uning  orasiga  xanjar 

qo'ydi. So'ngra u molluskaning kungurali terisi che- 

tidan biroz ko'tardl.

Molluska  tanasining qatlari  orasida kattaligi  ko­

kos  yong’og'lday  marvarid  erkin  o'sayotgan  ekan.