Sultonova madinaning “Etnonim va etnooykonimlarning o’rganilishi hamda ularning tarixiy-lisoniy asoslari” mavzusidagi

2. Tamg`a va belgilar asosida yuzaga kelgan etnonimlar.
Hozirda aholi 
orasida urug` va qabila nomlarining ko’pi unutib yuborilgan, lekin bu nomlar
millatimiz, xalqimizning shakllanishida o’ziga xos o’ringa ega bo’lib, tilimizda 
joy nomlari sifatida saqlanib qolgan. Ularni qaysi urug`ga mansubliga ko’ra 
shartli ravishda uchga bo’lamiz: 
1. Nufuzli urug` va qabila nomlari asosida yuzaga kelgan 
etnotoponimlar. O’zbek, mo’g`ul, qipchoq, qirg`iz xalqlarini tashkil etgan
etnonimlar asosidagi joy nomlari ko’p uchraydi. Masalan: Qipchoq, Uyshin,
Arg`in, Saroy, Yuzlar, Qirq kabi.
2. Urug` yoki qabila tarmog`i hisoblangan etnotoponimlar. Urug` va 
qabilalarning shakllanishida bo’g`in, avlod, aymoq, to’p (to’por), oila singari 
bo’laklar muhim ahamiyatga ega bo’lib, umumiy holda katta bir urug`ni tashkil 
qilgan. Hozirda urug` tarmog`i hisoblangan mayda urug` va qabila nomi bilan
atalgan quyidagi toponimlar uchraydi: 92 bovli o’zbek urug`lari tarkibi 
hisoblangan Qorako’rpa, Beshkal, Marqayuz, Qurama, Oqsoqol, To’da; qipchoq
urug`i hisoblangan Sirmoq, O’lmas, Ettiqashqa, Chang`aroqchi, Tovuldi,
Puchug`oy, Tuyachi, Elatan, Oqbo’yra, Kallar, Xo’jamshukur, Qiziloyoq; 
qirg`iz urug`lari hisoblangan Bag`ish, Qorabog`ish, Chonbag`ish, Tyolas,
Jedigar, Oqechki, Teyit, Qondi, O’rg`u, Qorag`ul, Sayoq, Qorasadoq 
etnotoponimlari.
3. Hozirda qaysi urug`ga bog`liqligi unutilgan etnotoponimlar. Ushbu
nomlarning qaysidir tarmoq yoki urug`ga tegishliligini aniqlashtirish qiyin,
ammo ular etnotoponim sifatida ko’plab adabiyotlarda keltirilgan. Bo’taqora,
Bobog`ozi, Axtachi, Mo’day, Kirbosh, Oqbosh kabi.
Tamg`a (bu so’zning azaliy shakli ― taqma) – ko’pchilik turkiy va mo’g`ul
xalqlarining chorvachilik bilan bog`liq bo’lgan ramziy nishon, belgisi nomi.
Ibtidoiy o’tmishda qo’lga o’rgatilgan hayvonlarning ma’lum bir shaxsga yoki

---

jamoaga tegishli ekanligini bildirish uchun tamg`a shakli va turlari o’ylab 
topilgan, keyinchalik bu belgi urug`-qabilaning tug`i, tug`rosi tasviri sifatida
tushunilgan. O’roqliyuz – etnonim tamg`asi o’roq shaklidagi belgini
anglatgan. Qorasadoq – qirg`izlarning qandi, kesek, sayaq qabilasi tarkibidagi 
urug` (sadoq - yoy, o’q soladigan to’rva, o’qdon; urug` tamg`asi sadoq
shaklida bo’lgan). 
Narsa mol, mahsulot qabila-urug`larni bir-biridan ajratish uchun qabul 
qilingan belgi tamg`a sanaladi. Har bir urug` va qabila o’zining maxsus tamg`asiga 
ega bo’lgan.
Mahmud Koshg`ariy o’zining «Devonu lug`otit turk» asarida 20 ta turkiy 
qabila haqida ma’lumot bergach, ularni bir-biridan farqlovchi o’z belgi-tamg`asi 
borligini eslatib o’tadi. Qabila-urug`larni shu tamg`alariga qarab farqlanishini 
ta’kidlaydi
.
Shunday belgi-tamg`alari mavjudligi Abulg`ozi Bahodirxon asarida ham 
uqdiriladi. «O’g`uzxonning o’n ikki urkada o’lturg`on yigirma to’rt nabirasining 
otlarining ma’nilarini va tamg`alarining nechuk erkanini va qushlari turgan 
qushlarining otlarini mundoq aytib tururlar» deb fikr bildirgach, 
qoyi, bayot, alqa 
uyli, qorauyli, yozir, yasir, dudurg`a, avshar, qiziq, bekdili, karxin, bayindir, 
bajana, chovuldur, chapkin, salor, imir, ola yunatli, uragir, igdir, bukdiz, avo, 
kinik
kabi qavmlar va ularning tamg`alari haqida ma’lumot beradi. Ot va qora 
molning soniga kuydirib bosiladigan belgi-tamg`a, chorva mollarini bir-biridan 
farqlash vazifasini o’tagan. Keyinchalik uning ma’nosi kengaygan, natijada u etnik 
atamaga aylangan.