Standartlari

 
5.2. MHXS (IFRS
Haqqoniy qiymatni baholash
MHXS (IFRS
Haqqoniy qiymatni baholash nomli standartning maqsadi 
,
(a) 
haqqoniy qiymatni 
; 
(b) 
yagona MHXS da haqqoniy qiymatni baholash 
kontseptual 
asosni belgilaydi; va 
(v) 
haqqoniy qiymatni baholashlar 
ochib berishlarni talab etadi. 
Haqqoniy qiymat tadbirkorlik 
-xos baholash emas, balki bozorga-
asoslangan baholashdir. Ayrim aktivlar va majburiyatlar uchun, kuzatiladigan bozor 
operatsiyalari va bozor 
mavjud 
mumkin. Biroq, haqqoniy 
qiymatni baholashning maqsadi ikki holatda ham bir xildir joriy bozor sharoitlariga 
asosan baholash sanasida bozor ishtirokchilari 
aktivni sotish yoki 
majburiyatni 
ha odatiy operatsiyada sodir 
mumkin 
narxni baholashdir (
aktiv yoki majburiyatga ega 
bozor ishtirokchisi 
nuqtai nazaridan baholash sanasidagi chiqish narxi). 
Haqqoniy qiymatning 
aktivlar va majburiyatlarga 
qaratiladi, 
chunki ular buxgalteriya baholashining asosiy predmeti hisoblanadi. Shu bilan birga, 
mazkur MHXS tadbirkorlik 
haqqoniy qiymatda baholangan 
ulushli 
instrumentlariga nisbatan 
lozim.
MHXS boshqa MHXS haqqoniy qiymatni baholashlarni va haqqoniy qiymatni 
baholashlar 
ochib beriladigan 
(hamda sotish xarajatlari 
chegirilgandagi haqqoniy qiymat kabi haqqoniy qiymatga asoslangan baholashlarni 
va ushbu baholashlar 
) ochib berishni talab etganda yoki 
ularga ruxsat berganda 
. 
MHHSning baholash va ochib berish talablari quyidagilarga nisbatan 
: 
(a) 
MHXS 
Aktsiyaga-asoslangan 
ning 
doirasidagi 
aktsiyaga-asoslangan 
operatsiyalari; 
(b) 
BHXS 
Ijara ning 
doirasidagi ijara operatsiyalari; va 
(v) 
haqqoniy qiymatga nisbatan 
ega ammo haqqoniy 

---

155 
qiymat 
baholashlar, masalan MHXS 
Tovar-moddiy zaxiralar dagi sof 
sotish qiymati yoki MHXS 
Aktivlarning qadrsizlanishi dagi foydalanishdagi 
qiymat. 
Ushbu BHXSda 
ochib berish talablari quyidagilarga nisbatan 
: 
(a) 
BHXS 
Xodimlarning daromadlari ga muvofiq haqqoniy qiymatda 
baholangan tizim aktivlari; 
(b) 
BHXS 
Pension tizimlar 
buxgalteriya hisobi va hisoboti ga 
muvofiq haqqoniy qiymatda baholangan nafaqa tizimi investitsiyalari; va 
(v) 
qoplanadigan qiymati BHXS 36 ga muvofiq hisobdan chiqarish 
xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymat 
aktivlar. 
Haqqoniy qiymat muayyan aktiv yoki majburiyat 
baholanadi. Shu 
tufayli, haqqoniy qiymatni baholashda tadbirkorlik 
aktiv yoki 
majburiyatning xususiyatlarini inobatga olishi lozim, agarda bozor ishtirokchilari 
baholash sanasida aktiv yoki majburiyatni narxlashda ushbu xususiyatlarni inobatga 
olishi mumkin 
. Bunday xususiyatlar, masalan, quyidagilarni 
ichiga oladi: 
(a) 
aktivning holati va joylashuvi; va 
(b) 
aktiv sotilishi yoki foydalanilishi 
cheklovlar, agarda mavjud 
a. 
Haqqoniy qiymatda baholangan aktiv yoki majburiyat quyidagilarning biri 
mumkin: 
(a) 
mustaqil aktiv yoki majburiyat (masalan moliyaviy instrument yoki 
nomoliyaviy aktiv); yoki 
(b) 
aktivlar guruhi, majburiyatlar guruhi yoki aktivlar va majburiyatlar 
guruhi (masalan pulni yuzaga keltiradigan birlik yoki biznes). 
Aktiv yoki majburiyat tan olish yoki ochib berish maqsadlarida mustaqil aktiv 
yoki majburiyat, aktivlar guruhi, majburiyatlar guruhi yoki aktivlar va majburiyatlar 
guruhi 
uning 
chov birligiga 
. Aktiv yoki majburiyat uchun 
birligi haqqoniy qiymatni baholashni talab etadigan yoki unga ruxsat 
beradigan MHHS ga muvofiq aniqlanishi lozim, bundan mazkur MHXS da 
holatlar mustasno. 
Haqqoniy qiymatni baholashda shunday faraz qilinadiki, aktiv yoki majburiyat 
joriy bozor sharoitlariga asosan baholash sanasida bozor ishtirokchilari 
aktivni sotish yoki majburiyatni 
odatiy operatsiyada 
ayirboshlanadi.
Haqqoniy qiymatni baholashda shunday faraz qilinadiki, aktivni sotish yoki 
majburiyatni 
operatsiya quyidagi bozorlardan birida sodir 
: 
(a) 
aktiv yoki majburiyat 
asosiy bozorda; yoki 
(b) 
asosiy bozor mavjud 
, aktiv yoki majburiyat 
cha eng 
afzal bozorda.
Tadbirkorlik
bozor ishtirokchilari aktivni yoki majburiyatni 
narxlashda foydalanishi mumkin 
farazlar orqali aktiv yoki majburiyatning 
haqqoniy qiymatini baholashi lozim, bunda bozor ishtirokchilari 
eng 
maqbul iqtisodiy manfaatlari uchun harakat qilishlari faraz qilinadi. 

---

156 
Ushbu farazlarni shakllantirishda, tadbirkorlik 
muayyan bozor 
ishtirokchilarini aniqlashi shart emas. Buning 
, tadbirkorlik 
bozor 
ishtirokchilarini umumiy holda farqlaydigan xususiyatlarni aniqlashi lozim, bunda 
barcha quyidagilarga xos omillar inobatga olinadi: 
(a) 
aktiv yoki majburiyat; 
(b) 
aktiv yoki majburiyat 
asosiy (yoki eng afzal) bozor; va 
(v) 
tadbirkorlik 
ushbu bozorda bitim tuzishi mumkin 
bozor 
ishtirokchilari. 
Haqqoniy qiymat bu joriy bozor sharoitlarida baholash sanasida asosiy (yoki 
eng afzal) bozordagi odatiy operatsiyada aktivni sotishda olinishi yoki majburiyatni 
mumkin 
narxdir (
chiqish narxidir), bunda ushbu 
narx bevosita kuzatiladigan 
yoki boshqa baholash usuli orqali baholanishidan 
nazar. 
Nomoliyaviy aktivning haqqoniy qiymatini baholash aktivdan uning eng 
yuqori va eng unumli foydalanilishi orqali yoki aktivni undan eng yuqori va eng 
unumli foydalanishi mumkin 
bozor ishtirokchisiga sotish orqali bozor 
ishtirokchisining iqtisodiy naflarni yuzaga keltirish imkoniyatini inobatga oladi.
Nomoliyaviy aktivdan eng yuqori va eng unumli foydalanish, quyidagi tarzda, 
jismoniy mumkin 
, qonuniy ruxsat etilgan va moliyaviy imkonli 
holda aktivdan foydalanishni inobatga oladi: 
(a) 
jismoniy mumkin 
foydalanish bozor ishtirokchilari aktivni 
narxlashda inobatga olishi mumkin 
aktivning jismoniy xususiyatlarini 
inobatga oladi (masalan, mulkning joyi va hajmi). 
(b) 
qonuniy ruxsat etilgan foydalanish bozor ishtirokchilari aktivni 
narxlashda inobatga olishi mumkin 
aktivdan foydalanish 
har qanday 
qonuniy cheklovlarni inobatga oladi (masalan, mulkka nisbatan 
hududiy 
hujjatlar). 
(v) 
moliyaviy imkonli 
foydalanish bozor ishtirokchilari ushbu 
foydalanish orqali ushbu aktivga investitsiyadan talab etishi mumkin 
investitsion daromadni yuzaga keltirish maqsadida jismoniy mumkin 
va 
qonuniy ruxsat etilgan holda aktivdan foydalanish yetarli daromadni yoki pul 
oqimlarini (aktivni ushbu foydalanishiga moslash xarajatlarini inobatga olgan holda) 
yuzaga keltirishi yoki keltirmasligini inobatga oladi. 
Nomoliyaviy aktivdan eng yuqori va eng unumli foydalanish quyidagi tarzda 
aktivning haqqoniy qiymatini baholashda foydalaniladigan baholashning dastlabki 
shartini belgilaydi: 
(a) 
nomoliyaviy aktivdan eng yuqori va eng unumli foydalanish undan 
boshqa aktivlar bilan birgalikda guruh sifatida (foydalanish uchun 
yoki 
boshqa hollarda sozlangan holda) yoki boshqa aktivlar va majburiyatlar bilan 
birgalikda (masalan, biznes) foydalanish orqali bozor ishtirokchilariga maksimum 
qiymatni 
mumkin. 
- Agarda aktivdan eng yuqori va eng unumli foydalanish aktivdan boshqa 
aktivlar bilan yoki boshqa aktivlar va majburiyatlar bilan birgalikda foydalanish 
, aktivning haqqoniy qiymati aktiv boshqa aktivlar yoki boshqa aktivlar va 

---

157 
majburiyatlar bilan birgalikda foydalanilishi mumkinligini va ushbu aktivlar va 
majburiyatlar (
uning 
aktivlari va ularga 
majburiyatlar) 
bozor ishtirokchilari uchun mavjud 
mumkinligini faraz qilgan holda aktivni 
sotish 
joriy operatsiyada olinishi mumkin 
narxdir. 
- aktiv bilan va 
aktivlar bilan 
majburiyatlar aylanma 
kapitalni moliyalashtiradigan majburiyatlarni 
ichiga oladi, ammo aktivlar guruhi 
ichidagi aktivlardan tashqari 
aktivlarni moliyalashtirishda foydalaniladigan 
majburiyatlarni 
ichiga olmaydi. 
- nomoliyaviy aktivdan eng yuqori va eng unumli foydalanish 
farazlar aktiv foydalanilishi mumkin 
aktivlar guruhidagi yoki aktivlar va 
majburiyatlar guruhidagi barcha (eng yuqori va eng unumli foydalanish 
) aktivlarga nisbatan mos 
lozim. 
(b) nomoliyaviy aktivdan eng yuqori va eng unumli foydalanish mustaqil 
asosda bozor ishtirokchilari uchun maksimum qiymatni 
mumkin. Agarda 
aktivdan eng yuqori va eng unumli foydalanish undan mustaqil asosda foydalanish 
, aktivning haqqoniy qiymati aktivdan mustaqil asosda foydalanishi mumkin 
bozor ishtirokchilariga aktivni sotish 
joriy operatsiyada olinishi 
mumkin 
narxdir. 
Haqqoniy qiymatni baholashda shu narsa faraz qilinadiki, moliyaviy yoki 
nomoliyaviy majburiyat yoki tadbirkorlik 
ulushli instrumenti 
(masalan biznes birlashuvida tovon sifatida chiqarilgan kapitaldagi ulushlar) baholash 
sanasida bozor ishtirokchisiga 
. Majburiyat yoki tadbirkorlik 
ulushli instrumentining 
quyidagilarni nazarda tutadi: 
(a) Majburiyat amalda qoladi va bozor ishtirokchisi 
qabul qiluvchidan 
majburiyatni bajarish talab etiladi. Majburiyat baholash sanasida kontragent bilan 
hisob-kitob qilinmaydi yoki boshqa hollarda 
.
(b) Tadbirkorlik 
ulushli instrumenti amalda qoladi va bozor 
ishtirokchisi 
qabul qiluvchi tomon instrument bilan 
huquqlarni va 
majburiyatlarni 
zimmasiga oladi. Instrument baholash sanasida bekor qilinmaydi 
yoki boshqa hollarda 
. 
Qachonki bir xil yoki 
majburiyatning yoki tadbirkorlik 
ulushli instrumentining 
belgilangan narx mavjud 
va bir xil moddaga boshqa tomon aktiv sifatida egalik qilmasa, tadbirkorlik 
majburiyatga ega yoki kapitalga nisbatan huquqni chiqargan bozor ishtirokchisi 
nuqtai nazaridan baholash usuli orqali majburiyatning yoki ulushli instrumentning 
haqqoniy qiymatini baholashi lozim.
Masalan, keltirilgan qiymat usulini 
tadbirkorlik 
quyidagilardan birini inobatga olishi mumkin: 
(a) 
Bozor ishtirokchisi majburiyatni bajarishda sarflashni 
tutishi 
mumkin 
kelgusi pul chiqimlari, jumladan bozor ishtirokchisi majburiyatni 
qabul qilishda talab etishi mumkin 
qoplash. 
(b) 
Bozor ishtirokchisi bir xil majburiyatni yoki ulushli instrumentni tuzish 
yoki chiqarishda olishi mumkin 
summa, bunda bozor ishtirokchilari bir xil 
shartnomaviy shartlarga ega majburiyatni yoki ulushli instrumentni chiqarishda 

---

158 
asosiy (yoki eng afzal) bozordagi bir xil moddani (masalan bir xil kredit 
xususiyatlariga ega) narxlashda foydalanishi mumkin 
farazlardan 
foydalaniladi. 
Majburiyatning haqqoniy qiymati majburiyatlarni bajarmaslik riskining 
aks ettiradi. Majburiyatlarni bajarmaslik riski tadbirkorlik 
kredit riskini (MHXS 
Moliyaviy instrumentlar: 
ochib berish da 
ek) 
ichiga oladi, ammo bu bilan cheklanmasligi mumkin. 
Majburiyatlarni bajarmaslik riski majburiyat 
oldin va keyin bir xil 
faraz qilinadi. 
Majburiyatning haqqoniy qiymatini baholashda, tadbirkorlik 
kredit riskini (kredit holati) hamda majburiyat bajarilishi yoki bajarilmasligining 
ehtimoliga 
etishi mumkin 
boshqa omillarni inobatga olishi lozim. 
Ushbu 
majburiyatga qarab farqlanishi mumkin, masalan: 
(a) majburiyat pul 
yetkazib berish majburiyati (moliyaviy 
majburiyat) yoki tovarlar va xizmatlarni yetkazib berish majburiyati (nomoliyaviy 
majburiyat) 
. 
(b) majburiyatga tegishli kredit yaxshilanishining shartlari, agarda mavjud 
. 
Talab jihatiga ega moliyaviy majburiyatning (masalan talab qilinguncha 
depozit) haqqoniy qiymati summa 
talab etilishi mumkin 
birinchi 
sanadan boshlab diskontlangan holda talab qilinganda 
summadan kam 
. 
Bozor risklari yoki kontragent kredit riskidagi 
hisob-kitob qilish 
holatlariga ega moliyaviy aktivlar va moliyaviy majburiyatlarga nisbatan 
Tadbirkorlik 
muayyan bozor riskiga (yoki risklariga) sof 
duchorligi asosida boshqariladigan moliyaviy aktivlar va moliyaviy majburiyatlar 
guruhining haqqoniy qiymatini baholash uchun tadbirkorlik 
holatlarda 
haqqoniy qiymatning eng maqbul vakili 
taklif-talab marjasi ichidagi narxni 
tadbirkorlik 
muayyan bozor riskilariga nisbatan 
lozim. 
Xuddi shuningdek, moliyaviy aktivlar va moliyaviy majburiyatlardan yuzaga 
keladigan tadbirkorlik 
muayyan bozor riskiga (yoki risklariga) 
duchorligining davomiyligi deyarli bir xil 
lozim. Masalan, faqatgina ushbu 
moliyaviy aktivlar va moliyaviy majburiyatlardan tashkil topgan guruh ichidagi besh-
yillik moliyaviy instrumentga nisbatan 12 oylikka teng foiz stavkasi riski 
duchorligiga 
pul oqimlariga qarshi 12-oylik 
shartnomasidan 
foydalanadigan tadbirkorlik 
sof asosda 12-oylik foiz stavkasi riskiga 
duchorligining va yalpi asosda qolgan foiz stavkasi riski duchorligining (
2-5 
yillar) haqqoniy qiymatini baholaydi.
Muayyan kontragent bilan tuzilgan moliyaviy aktivlar va moliyaviy 
majburiyatlar guruhining haqqoniy qiymatini baholash uchun tadbirkorlik 
haqqoniy qiymatni baholashga ushbu kontragentning kredit riskiga tadbirkorlik 
sof duchorligining yoki tadbirkorlik 
kredit riskiga 
kontragentning sof duchorligining 
kiritishi lozim, qachonki bozor 
ishtirokchilari defolt holatida kredit risk duchorligini kamaytiradigan har qanday 

---

159 
mavjud kelishuvlarni inobatga olishi mumkin 
(masalan kontragent bilan bosh 
hisob-kitob kelishuvi yoki har bir tomonning boshqa tomonning kredit riskiga sof 
duchorligi asosida garovni ayirboshlashni talab etadigan kelishuv). Haqqoniy 
qiymatni baholash bunday kelishuvlar defolt holatida yuridik kuchga ega 
mumkinligining ehtimoli 
bozor ishtirokchilarining kutilishlarini aks ettirishi 
lozim.
Qachonki aktiv yoki majburiyat 
ayirboshlash operatsiyasida ushbu 
aktiv sotib olinsa yoki majburiyat zimmaga olinsa, operatsiya narxi aktivni sotib olish 
uchun 
yoki majburiyatni zimmaga olishda olingan narxdir (kirish narxi). 
Aksincha, aktiv yoki majburiyatning haqqoniy qiymati aktivni sotishda olinishi yoki 
majburiyatni 
mumkin 
narxdir (chiqish narxi). 
Tadbirkorlik 
aktivlarni ularni sotib olish uchun 
narxlarda 
zaruriy tarzda sotmaydilar. Xuddi shuningdek, tadbirkorlik 
majburiyatlarni ularni zimmaga olish uchun olingan narxlarda zaruriy tarzda 
.
Agarda haqqoniy qiymatda baholangan aktiv yoki majburiyat taklif narxi va 
talab narxiga (masalan dilerlik bozoridagi boshl
) ega 
, 
holatlarda haqqoniy qiymatni eng yaxshi aks ettiruvchisi 
taklif-talab marjasi 
ichidagi narx haqqoniy qiymatni baholashda foydalanilishi lozim, bunda 
haqqoniy qiymat ierarxiyasida (
1, 2 yoki 3-daraja) toifalangan 
nazar. Aktiv pozitsiyalari 
taklif narxlaridan foydalanishga 
va majburiyat pozitsiyalari 
talab narxlaridan foydalanishga ruxsat etiladi, 
ammo talab etilmaydi. 
Mazkur MHXS taklif-talab marjasi ichidagi haqqoniy qiymatni baholashda 
oraliq-bozor narxlashidan yoki bozor ishtirokchilari tomonidan amaliy maqsadga 
mufoviqlik sifatida foydalaniladigan boshqa narxlash kelishuvlaridan foydalanishni 
. 
Haqqoniy qiymatni baholashlardagi va tegishli ochib berishlardagi moslikni va 
qiyoslanuvchanlikni oshirish uchun, mazkur MHXS haqqoniy qiymat ierarxiyasini 
belgilaydi va ushbu ierarxiya haqqoniy qiymatni baholashda foydalaniladigan 
baholash usullariga 
uchta darajaga toifalaydi. Haqqoniy 
qiymat ierarxiyasi bir xil aktivlar yoki majburiyatlar 
faol bozorlardagi 
belgilangan (
) narxlarga (1-darajali 
) eng 
yuqori ustunlikni va kuzatilmaydigan 
(3-darajali 
boshla
) eng past ustunlikni belgilaydi. 
Ayrim holatlarda, aktiv va majburiyatning haqqoniy qiymatini baholashda 
foydalaniladigan 
haqqoniy qiymat ierarxiyasining turli 
toifalarida toifalanishi mumkin. Ushbu holatlarda, haqqoniy qiymatni baholash uning 
butunligicha butun baholash uchun ahamiyatli 
eng past daraja 
kabi bir xil haqqoniy qiymat ierarxiyasining darajasida toifalanadi. Butun 
baholashga nisbatan muayyan 
ahamiyatliligini baholash 
mulohazani talab etib, bunda aktiv yoki majburiyatga xos omillar inobatga olinadi. 
Haqqoniy qiymatga asoslangan baholashlarni hosil qilishga nisbatan 
, 
masalan sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatni baholashdagi sotish 

---

160 
xarajatlari, haqqoniy qiymatni baholash toifalangan haqqoniy qiymat ierarxiyasining 
darajasini aniqlashda inobatga olinmasligi lozim.