Ingliz tilidan tarjima qilinganda- AD – AS yoki yalpi talab - yalpi taklif modeli - bu makroiqtisodiy model bo'lib, narx darajasi va ishlab chiqarishni yalpi talab va yalpi taklifning o'zaro bog'liqligi orqali tushuntiradi. (AD- aggregate demand, AS- aggregate supply)
Buni birinchi bo'lib Jon Maynard Keyns o'zining "Bandlik, foizlar va pullarning umumiy nazariyasi" asarida ilgari surgan. Bu zamonaviy makroiqtisodiyotning asosidir va iqtisodchilar tomonidan Milton Fridman singari laisse-faire monetaristlaridan Joan Robinson singari sotsialistik "post-keynsiyalik" iqtisodiy aralashuvchilargacha tan olingan.
Ushbu model yalpi talab va yalpi taklifning xatti-harakatlarini namoyish etadi va ularning iqtisodiyotdagi umumiy narxlar darajasiga va yalpi mahsulotga (yoki real YaIM, ba'zan YaMM) ta'sirini tavsiflaydi. AD-AS modeli iqtisodiy tsikllar bosqichlari va stagflyatsiya kabi ko'plab makroiqtisodiy hodisalarni namoyish qilish uchun ishlatilishi mumkin
AD-AS MODULI
YALPI TALAB
Yalpi talab (inglizcha: Aggregate demand) — iqtisodda yakunlangan mahsulotlar va xizmatlar uchun maʼlum bir paytda va narxda boʻlgan umumiy talab. Yalpi talab barcha mumkin boʻlgan narx darajalarida sotib olinadigan mahsulotlar va xizmatlar qiytmatini belgilaydi. Yalpi talab biror bir mamlakatning Yalpi ichki mahsulotga boʻlgan talabdir.
Boshqaca qilib aytganda yalpi talab iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va xizmatlarni sotib olishga qilingan umumiy harajatlar yig’indisidir.
AD = S + I + G + Xn.
Milliy bozorda AD-egri chizig’inining trayektoriysini, yani uni quyiga egilganligoini, avvalo pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi yordamida izohlash mumkin.
M V=Y P
Bu erda: M – muomaladagi pul mikdori; V – pulning aylanish tezligi;
R – iktisodiyotdagi baxolar darajasi (baxolar indeksi); Y – talab qilinayotgan real ishlab chiqarish xajmi.
Bu tenglamadan:
P= M V / Y va Y= M V / P tenglamalarni keltirib chikaramiz. Bu tenglamalardan ko`rinadiki, baxolar darajasi kancha oshsa, real YAIM xajmiga talab shuncha past bo`ladi, ya`ni pul massasi (M) va uning aylanish tezligi (V) o`zgarmas bo`lsa baxolar darajasi va yalpi talab o`rtasida teskari bogliklik mavjud bo`ladi.
YALPI TAKLIF
Yalpi taklif deganda muayyan baxolar darajasida ishlab chiQarilishi va taQlif qilinishi mumkin bo`lgan tovar va xizmatlarning real xajmi tushuniladi. YAlpi taklif tushunchasi ko`pincha yalpi ichki maxsulot sinonimi sifatida qo`llaniladi.
Baxolarning yuqori darajasi ishlab chiqaruvchilarga qo`shimcha maxsulot ishlab chiqarishga ragbat yaratadi va aksincha past baxolar maxsulot ishlab chiqarish xajmini qiskarishga olib keladi.
YAlpi taklif (AS) egri chizigi aloxida tovar taklifi egri chizigidan farq qilib uch qismdan, gorizontal yoki keyns kesmasi, ko`tarilib boruvchi yoki oralik kesma xamda vertikal yoki klassik kesmadan iborat.
Yalpi taklig egri chizig’ining KEYNS kesmasida iqtisodiyotni nisbatan nisbatan qisqa muddattda amal qilishni xarakterlaydi. Bu holda yalpi talabi tahlil qilish quyidagi shartlarga tayanadi.
Iqtisodiyot ishlab chiqarish omillari to’liq band bo’lmagan sharoitda amal qiladi;
Baholar, nominal ish haqi qayd etilgan, bozor tebranishlaridan jauda kam ta’sirlanadi:
Real miqdorlar (ishlab chiqarish, bandlilik, real ish) haqi harakatchan va bozor tebranishlaridan tez ta’sirlanadi.
Vertikal yoki klassik kesmada iqtisodiyot to’liq bandlik sharoitiga yoki ishsizlikning tabiy darajasi sharoitiga erishgan vaziyatni ko’ramiz.
Klassik nazariyada yalpi taklifni tahlil qilishni quyidagi sgartlarga tayanadi:
Ishlab chiqarish hajmi faqatgina ishlab chiqarish omillari hajmiga va texnogiyalarga bog’liq va baholar darajasiga bog’liq emas.
Ishlab chiqarish omillari va texnologiyalarida o’zgarish sekinlik bilan bilan ro’y beradi.
Oraliq kesma ishlab chiqarish real hajmimng o’sishi va narxlar darajasining o’sishiga mos ravishda o’sib boradi.
AD-AS modelida makroiktisodiy muvozanat
AD va AS egri chiziklarining kesishish nuqtasi ishlab chiqarishning muvozanatli xajmi va baxolarning muvozanatli darajasini belgilaydi. Baxolarning muvozanatli darajasi deganda baxolarning shunday darajasi tushuniladiki, unda jami talab va taklif bir-biriga mos k elishi yoki teng bo`lishi kerak.
Modlelda makroiktisodiy muvozanatga erishish mexanizmini dastlab oralik kesmada ko`rib chikamiz (11-chizma). Dastlab muvozanat e nuktasida o`rnatilgan. Baxolarning muvozanatli darajasi va yalpi ishlab chikarish xajmining muvozanatli xajmlari mos ravishda Pe va Ye lar bilan belgilangan. Nima uchun Pe narxlarning muvozanatli darajasini va Ye esa yalpi ishlab chikarishning muvozanatli xajmiini bildirishini ko`rsatishimiz uchun baxolarning muvozanatli darajasi Pe emas, balki P1 deb xisoblaymiz.
Baxolar darajasi P1 bo`lgan vaziyatda ishlab chiqaruvchilar yalpi ishlab chiqarish xajmini Y 1 miqdoridan oshirmaydi.
Iste`molchilar baxolar darajasi P1 bo`lganda maxsulotlarni Y 2 darajada sotib olishga tayyor turadi. AD>AS bo`lganligi tufayli iste`molchilar o`rtasidagi raqobat baxolar darajasini Pe gacha suradi. Baxolar darajasining P1 dan Pe gacha ko`tarilishi ishlab chikarish xajmini Y 1 dan Y e gacha oshirishga va iste`molchilar talabini Y2 dan Ye gacha kamayishga olib keladi. Natijada AD va AS egri chiziklari e nuktada kesishadi. Demak, aynan Re baxo baxolarning muvozanatli darajasi va e muvozanat nuqtasidir.
