So'z boshi

6-§. Xususiy mulk huquqi tushunchasi va mazmuni
 
 
 
Mulk huquqi deb  ashyoga bo'lgan keng ma'nodagi huquqiy vakolatlarga 
ega bo'lishlikka tushunilgan. Rim huquqshunoslari xususiy mulkni «muqaddas 
mulk» deb tanigan bo'lsalar ham, lekin uning tushunchasini to'liq yoritib bera 
olmaganlar. 
 
Xususiy mulkning daxlsizligini hamda uni ta'minlash va kafolatlash 
huquqlariga qadimgi Rim davlatida nihoyatda katta e'tibor berilgan. 
 
Bu tamoyil hozirgi yuqori darajada rivojlangan burjua davlatlarida hamda 
MDH davlatlarining ko'pchiligi qonunlarida o'z aksini topgan. 
 
O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 53-moddasining 2-qismiga 
muvofiq «Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat 
himoyasidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina 
mulkdan mahrum etilishi mumkin»
1
.
 
Xususiy mulk daxlsizdir. Rim huquqshunoslarining mulk haqidagi fikr va 
mulohazalari, ayniqsa, «mulk muqaddas» deb atagan tamoyillari barcha burjua 
davlatlarida, hatto ijtimoiy kuchli siyosat olib borayotgan davlatlarda, xususan 
O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 164-moddasida «Mulk huquqi 
muddatsizdir» degan huquqiy norma o'z ifodasini topdi[1]. Mulkka nisbatan 
musulmon huquqida ham shunday qoida nazarda tutilgan. Unda mulk muqaddas 
deb e'lon qilinib, uni birovlarning g'ayriqonuniy egallab turishidan talab qilib 
olish uchun da'vo muddati nazarda tutilmagan. 
 
Rim huquqshunoslari mulk huquqining tushunchasini to'liq yoritib bera 
olmagan bo'lsalarda, mulk huquqining mazmunini tashkil etadigan elementlarni 
to'la ta'riflab bera olganlar. 
 
Ularning fikriga asosan, mulk huquqi mazmunini tashkil etadigan 
vakolatlari (elementlari) quyidagilardan iborat bo'lgan:
 
1. 
ius utendi - ashyodan foydalanish huquqi, (yus utendi);
  
2. 
ius fruendi - ashyoning foydali xususiyatlarini, hosil va daromadlarini olish, 
(yus pruyendi);
  
3. 
ius abutendi  - ashyoni tasarruf qilish huquqi, (yus abutendi) kabi asosiy 
elementlardan tashkil topgan.
  
Rim huquqshunoslari bu elementlarga mulk huquqining mazmunini to'liq 
tushunib yetishlik uchun yana ikkita elementni qo'shishgan.
 
1. 
ius possidenti  - ashyoni egallash huquqi, (yus possidendi);
  
2. 
ius vindicandi - ashyoni qonunsiz egallab turgan shaxsdan mulkni qaytarib 
olishlik huquqi, (yus vindikandi).
  
Rim huquqshunoslari hatto bu 5  element to'liq asosda mulk huquqining 
mazmunini ochib bermasligi mumkin, chunki mulk huquqining egasi o'z 
mulkidan qonunlarga zid bo'lmagan holatlardan barchasidan foydalanish 
huquqlariga egadirlar, deb e'tirof etganlar. Ammo qancha vakolatlarga xususiy 

---

mulk sub'yekti ega bo'lmasin, baribir bu huquqning to'liq mazmuni ochilmay 
qolgan.
 
Xususiy mulk huquqiga ega bo'lishlik deganda, huquqning vujudga 
kelishiga sabab bo'lgan faktik holatlarga tushunilib,  ularni mulk huquqining 
vujudga kelishini bildiradigan usullar deb ham aytilgan va ular quyidagilardan 
iborat bo'lgan:
 
1. 
Dastlabki usul asosida, ya'ni mulkka nisbatan egalik huquqi hech kimga 
qarashli, tegishli bo'lmagan mulkni egallash asosida birinchi vujudga 
kelishligi;
  
2. 
Hosila usuli  aniq bo'lgan shaxs tomonidan mulk huquqining boshqa mulk 
egasiga o'tkazilishi yoki huquqni qabul qilib olish huquqi asosida vujudga 
keladi. Bu usul ashyo dastlabki egasidan rozilik asosida ikkinchi sub'yektga, 
ya'ni mulk huquqining yangi sub'yektiga o'tish jarayonidan iborat bo'lgan.
  
Ayniqsa, Rim huquqida dastlabki usul asosida mulkka egalik qilish 
maxsus xarakterga ega bo'lgan. Egasiz mulkni egallash, mulkni qo'shilishi yoki 
aralashib ketishi natijasida, mulkka qaytadan ishlov berish oqibatida, hamda 
foyda va hosillarni yig'ish asosida va mulkka egalik qilish muddatining o'tib 
ketganligi natijasida, mulk huquqi kelib chiqsa, dastlabki usul asosida mulkka 
egalik qilish, deb e'tirof etilgan. Bu usulda huquqni beruvchi shaxs noaniq, hatto 
yo'q bo'lishi ham mumkin, degan xulosaga borilgan.
 
Hosila usulida ashyo an'anaviy asosda (traditio), ya'ni ashyoni qo'ldan-
qo'lga o'tkazishlik yoki ashyoni berishga, boshqa shaxsga o'tkazilishiga katta 
e'tibor qaratilib, ashyoning sotib oluvchiga o'tkazilishi mulk huquqini keltirib 
chiqargan. Lekin ashyolarni, berishlik yoki o'tkazishlik hamma vaqtda ham 
mulk huquqining egaligini keltirib chiqarmagan, ba'zi holatlarda esa egallab 
turish yoki ushlab turishlik munosabatlaridan ham iborat bo'lgan.
 
Mulk huquqining vujudga kelishligi uchun albatta mlukdrda ashyoga 
nisbatan mulk huquqining egasiman, degan xohish, istak  namoyon bo'lishi 
lozim bo'lgan.
 
Rim huquqshunoslari «an'ana»ni (traditio) - hosila usulini mulkka ega 
bo'lish usuli sifatida ko'p qo'llab, quyidagiga ta'riflaganlar:
 
An'anaviy usul deganda, bu bir shaxsdan ya'ni mulk egasidan 
(mulkdordan), ikkinchi shaxsga shartnomalar asosida, haq baravariga (ba'zan 
haqsiz) mulk huquqining egaligini o'tkazilishlikka tushunilgan. Albatta, bu 
munosabatda ashyoga bo'lgan mulk huquqini ikkinchi shaxsga o'z xohish, istagi 
bilan o'tkazishlikka tushunilgan va unda xohish, istak mulkni o'tkazish uchun 
asos bo'lib hisoblangan.
 
Dastlabki usulda ashyoni, mulkni, yerni, tabiat boyliklarini egallab 
olishlik yoki egasiz mulkni birinchi bo'lib, o'ziga o'tkazib olishlikka katta e'tibor 
qaratilgan. Masalan, yovvoyi hayvonlarni, baliqlarni yoki mulk egasining 

---

roziligi bilan unga keraksiz bo'lgan ashyolarini egallash boshqa kabi 
munosabatlardir.
 
Xususiy mulk huquqi ob'yektlarini egallashlik chegaralanmagan.
 
Qadimgi Rim quldorchilik jamiyatida umumiy mulk ham mavjud bo'lgan.