So'z boshi

3-§. Egallash (possessio-possessio) tushunchasi va turlarga bo'linishi
 
 
 
Qadimgi Rim quldorlik davlatida mulk huquqidan va boshqalarning 
mulkiga bo'lgan huquq institutlaridan tashqari egalik qilish tushunchasi ham 
mavjud bo'lgan.
 
«Egalik qilish» amaliyotda ko'pincha «mulk» terminlari yoki tushunchasi 
bilan bir ma'noda qo'llanilsa ham, Rim fuqarolik huquqi va hozirgi zamon 
fuqarolik huquqida ikkalasini bir ma'noda tushunmaslik lozim. Rim yuristlari 
egalikni «men mulkka egaman» so'zi orqali, mulkni esa «mening mulkka egalik 
huquqim bor» degan ta'riflar bilan ajratib olganlar. 
 

---

Egalik qilish  bu ashyo ustidan faktik holatda hukmronlik qilish demakdir. 
U mulk huquqining kelib chiqishligi uchun asos bo'lib, bir joyga joylashish, 
o'troq bo'lib qolish, egasiz bo'lgan ashyoni, predmetni yoki o'tloq yaylovni 
egallab olishlik kabi harakatlarda namoyon bo'lgan. 
 
Rim huquqida «ager rublucus» degan tushuncha bo'lib, «umumiy joy», 
hamma uchun teng ravishda foydalanilishi mumkin bo'lgan yer, boshqa shaxslar 
tomonidan egallanib olinmagan joyga tushunilgan.
 
Qadimgi rus tarixchilari «Kiye haqida»gi yozma asarlarida Kiyening o'z 
urug'lari bilan Dnepr daryosining bag'irlarida joylashgan tog'da o'tirib (ko'chib 
kelib), joylashib qolganligini va Kiyev shahrini vujudga keltirganligini misol 
qilib, egalik tushunchasini «egasiz joyni o'zlashtirish, o'sha joyda o'tirib 
qolishlik, o'troq bo'lishlik yoki joylashib olishlik» degan ma'no bilan 
bog'laydilar.
 
Egalik qilish institutining vujudga kelishligini mashhur yuristlardan biri 
yurisprudensiyaning atoqli olimi Labeon (o'tgan eramizning 45 yillari va yangi 
eramizning 10 yillari) Rim huquqida egalik tushunchasini «o'tirmoq», «joylashib 
qolmoq», «o'troq hayot kechirmoq» degan so'zlar bilan «egasiz bo'lgan joyni 
ishg'ol qilmoq yoki egallab olmoq» asosida ta'riflagan. 
 
Demak, egallash  bu ashyoni real ravishda egallab olib, uning ustidan 
hukmronlikni amalga oshirish, degan ma'noni anglatgan.
 
Qadimgi Rim va unda yashab turgan jamoa uchun doimo yer 
yetishmasdan, tanqis bo'lib kelgan. Ular doimo o'zlashtirilmagan joylarni 
egallashga yoki urushlar natijasida joyga, hududga ega bo'lishga ko'p intilganlar.
 
Siseronning ta'kidlashicha, XII Jadval qonunlarida, egasiz bo'lgan 
joylarni, hech kim yashamaydigan qir-adirlarni egallab olishlikka da'vat etilib, 
hatto insofli ravishda yerni, joyni egallab olgan va ikki yil davomida uni egallab 
turgan shaxs sivil (fuqarolik) huquqiga asosan, ushbu yerga egalik qilish 
huquqiga ega bo'lgan. Bu muddatning o'tishi bilan, u shu mulkning egasi, ya'ni 
mulk huquqining sub'yekti bo'lib tanilgan, hamda uni qonuniy asosda 
mustahkamlab olgan.
 
Fuqarolik huquqiga asosan egallash deganda, avvalo ashyoni egallagan 
shaxs mustaqil shaxs bo'lishligi  persona sui iuris (persona sui yuris) bo'lishi 
talab etilardi. Agar u shaxs mulkiy-huquqiy va muomala layoqatiga to'liq ega 
bo'lsa va uni egallash, hamda faktik hukmronlikni amalga oshirish maqsadini o'z 
harakatlari bilan tasdiqlasa u egallash interdiktlari himoyasiga va qo'riqlash 
munosabatlariga ega bo'lgan. 
 
Fuqarolik egallash, eng avvalo o'zi uchun o'zining ismiga, to'liq ishonch 
asosida, ya'ni mulk huquqining sub'yekti bo'lishligini e'tirof etishlikni ham o'z 
ichiga olgan. 
 

---

Rim huquqshunoslari ashyolarni egallash va ularni ushlab turishlikning 
bir-biridan farqini to'liq anglab, ularga nisbatan har xil huquqiy holatlarni 
(rejimlarni) qo'llaganlar. 
 
Rim davlatining fuqarolik huquqiy munosabatlarida egallash tushunchasi 
ikki qismga bo'lingan: a) mulkni jismoniy (fizik) holatda egallash; b) mulkni 
ma'naviy asosda egallash.
 
Jismoniy asosda egallash  corpus possessionis (korpus possescionis) va 
ma'naviy asosda egallash  animus possessionis (animus possescionis) deb 
atalgan.
 
Jismoniy asosda egallash deb, uni fizik holatda (gavdasini, jismini) yoki 
faktik holatda egallashlikka aytilgan. 
 
Ma'naviy tomondan egallash deganda, ashyoni o'z erki, istagi, xohishi 
asosida shu mulkka egalik qilishlikka tushunilgan. 
 
Lekin hamma egallashlar ham fuqarolik egallashga o'xshab huquqiy 
munosabatlarni keltirib chiqarmaydi. Egallashga o'xshab ketadigan, ammo to'liq 
egallash bo'lmagan harakatlar ham mavjud bo'lib, ular huquqni himoya qilish va 
qo'riqlash munosabatlarining interdiktlarni qo'llash kabi xususiyatlarni keltirib 
chiqara olmaydigan element  ushlab turishlik naturalis possessio (naturalis 
possessio) deb ataladi. U fuqarolik egalik qilish elementidan quyidagilari bilan 
farq qiladi. 
 
1. 
Ashyoni ushlab turishlik  o'ziga o'tkazib, egalik qilib olishlik xohishining 
yo'qligi, ya'ni xuddi o'zining mulkiga bo'lgan munosabatning vujudga 
kelmasligi bilan;
  
2. 
Rim fuqarolarining shaxslar o'rtasida shartnomalarni, ya'ni topshiriq 
shartnomasi, depozit mulkni saqlab turishlik (hozirgi fuqarolik huquqida 
tuzilgan shartnomalarni o'z vaqtida bajarishlik uchun sud yoki notarial 
idoralariga ma'lum bir summani, pulni ushlab turishlik uchun depozit 
hisobiga qo'yiladi) shartnomasini, ssuda kabi shartnoma ashyolarini o'z 
uyida, omborlarida, seyflarida saqlab turganlar va ular oddiy saqlovchilar 
yoki ashyoni ushlab turuvchilar bo'lib hisoblanganlar.
  
Rim davlatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, ayniqsa huquqiy 
munosabatlarning yanada takomillashishi, ilgarigi haqsiz tuziladigan 
shartnomalar o'rniga yangi haq baravariga tuziladigan, yerni ijaraga olish, uy-
joylarni ijaraga olish, ko'chirilishi mumkin ob'yektlarni saqlab turish, umrbod 
foydalanish asosida tuziladigan yangi-yangi shartnomalar kelib chiqdi. Hatto 
ko'pchilik ashyolarni ushlab turishlik vakillar orqali amalga oshirilgan bo'lsa 
ham, lekin ularga saqlab, ushlab turgan ashyolarning hosil va daromadlaridan 
mulk egasining roziligi asosida foydalanishga ruxsat etilgan. 
 
Haq baravari asosida ashyolarni, mulkni ushlab turishlik instituti vujudga 
kelganiga qadar, Rim huquqi vakillik institutini bilmagan. Hatto tuzilgan 

---

shartnomalarni shartnomada ko'rsatilgan sub'yektning o'zi tomonidan 
bajarishligi qat'iy ravishda talab etilgan.
 
Rim huquqida egalik qilish va ushlab turishlikning himoya qilinishida 
ham bir-biridan farqlari mavjud bo'lgan. 
 
Egalik qiluvchi shaxslar egaligida bo'lgan ashyolar boshqa shaxslar 
tomonidan o'zlashtirilgan bo'lsa, ularning o'zlari to'g'ridan-to'g'ri noqonuniy 
asosda ashyolarni egallab olgan shaxslarga da'vo qilganlar va ulardan mulkni, 
ashyoni qaytarib olganlar. 
 
Ijarachilar (ushlab turuvchilar, saqlab turuvchilar) boshqa shaxslarga 
ushlab yoki saqlab turgan ashyolari noqonuniy asosda o'tib ketgan bo'lsa, mulkni 
saqlab turishlik va foydalanishlik uchun bergan mulk egasi orqali qonunsiz 
mulkni egallab olgan shaxslarga da'vo qilib, buzilgan huquqlarini tiklashga 
harakat qilganlar. 
 
Rim quldorchilik jamiyatida egallash turlari qonuniy egallovchiga yoki 
qonunga xilof asosda egallashlikka bo'lingan. 
 
Qonuniy asosda egallashlik deb, mulkdor tomonidan ashyolarni, mulkni 
egallash huquqiga to'liq ega (ius possedendi) (yus possedendi) ekanligini 
anglatadigan munosabatlarga aytilgan. 
 
Qonunga xilof asosda egallashlikda egallovchi shaxs mulkka xuddi 
o'zining mulki kabi munosabatda bo'ladi lekin u yuridik tomondan egallash 
huquqiga ega bo'lmaganligi sababli, uni qonunga xilof asosda egallash deb 
baholangan.
 
Rim huquqida qonunsiz egallash, shuningdek, qonunsiz insofli va 
qonunsiz insofsiz egallashlarga bo'lingan. 
 
Qonunsiz insofli egallash deb  Rim huquqida shunday munosabatlarga 
tushuniladiki, egallab olgan shaxs ashyoning, mulkning yoki biron-bir 
ob'yektning kimga taalluqli ekanligini bilmasdan yoki bilishi ham lozim 
bo'lmagan paytda, u mulkni egallab olishga bo'lgan huquqi yo'qligini bilmasdan 
yoki mulk huquqining egasi bo'lmagan shaxsdan, uni mulk huquqining egasi deb 
tasavvur qilib sotib olishlik oqibatida biror ashyoni qo'lga kiritish. 
 
Insofli egallovchi mulkning o'g'irlangan ekanligini bilmaydi, u davlat yoki 
bozor tomonidan o'rnatilgan narx asosida sotib oladi va biron-bir shaxsning 
mulkiy huquqi buzilayotganligini ham tasavvur qilmasdan ashyoni o'ziga 
o'tkazib oladi. 
 
Insofsiz egallovchi deganda, mulkning, ashyoning yoki biron-bir 
ob'yektning kimlarga taalluqligini bila turib, ularga g'araz sifatida yoki 
huquqlarini buzish asosida, balki bozor narxidan past narxda (o'zaro kelishiladi) 
sotib olishlik asosida egallab olgan shaxsga tushuniladi. Demak, bu 
munosabatda insofsiz egallovchi insofsizlik asosida, o'z manfaatini ko'zlab, 
boshqa shaxslarning erkini, manfaatini, huquqlarini cheklab  harakatlarni amalga 
oshiradi. Mulkni egallovchilarni insofli yoki insofsiz egallovchilarga bo'lishlik, 

---

ularga qo'llaniladigan huquqiy rejim bilan bog'liqdir, ya'ni insofsiz 
egallovchidan egallangan mulkni to'liq asosda qaytarib olishlik hamda uning 
hosil va daromadlarini ham undirib olishlik uchun qat'iy javobgarlik shakllari 
o'rnatilsa, insofli egallovchi uchun yengilroq huquqiy rejim qo'llaniladi. 
 
Darhaqiqat, Rim huquqshunoslari egallashlikning o'ziga xos xususiyatlari 
va boshqa elementlardan farqlari quyidagilardan iborat deb hisoblaganlar:
 
1. 
Egallashning (ya'ni ashyoni, mulkni egallashlikka tushuniladi) birdaniga 
xuddi mulk huquqi egasi kabi o'z merosxo'rlariga o'tkazilmasligi;
  
2. 
Egallash huquqini buzgan shaxsga, ya'ni insofsiz asosda mulkni egallab 
olgan shaxsning aynan o'ziga da'vo qilinishligi;
  
3. 
Egallash huquqi asirdan qaytib kelgan shaxsga xuddi mulk huquqidek 
birdaniga o'tkazilmasligi;
  
4. 
Mulk huquqi doimo da'volar orqali himoya qilinishligi, egalik huquqi esa 
interdiktlar asosida himoya qilinishligi, ya'ni pretor tomonidan huquqni 
buzgan shaxsga, egallovchini bezovta qilmasligi to'g'risida buyruq berilib, 
sud orqali buzilgan huquqlarini tiklashlikka ketadigan vaqtlarni e'tiborga 
olib qilingan harakatlardan iboratdir.