Sotsiologiyasi

2.  Ijtim oiy fikr -  ijtim oiy nazorat usuli sifatida
Ijtim oiy  nazorat  -   jam iyatning  sog‘lom  ijtim oiy  tartibini 
ta ’m inlash  m aqsadida  individ  xatti-harakati  va  xulq  atvoriga 
m aqsadli ta ’siri,  individ  ijtim oiylashuvining  omili.
Ijtim oiy nazorat -  kutishlar va jam iyatning  o ‘z a ’zolari xulq- 
atvoriga q o ‘yadigan talablari  tizim i  bilan ularning haqiqiy  xulq- 
atvori  o ‘rtasidagi nisbatlam i  eng  kam  darajaga keltirish vositasi 
b o ‘lgan  jarayon.  Bunda  ijtim oiy  tartibga  solish  (norm alar  va 
boshqa  ijtim ioiy  tartibga  soluvchilam i  yaratish  va  ulam i  ha­
qiqiy  ijtim ioy  m unosabatlarga  nisbatan  q o ‘llash  jarayoni  sifa­
tida) va  ijtim ioy nazorat (tartibga  soluvchi  tizim  o ‘rtasidagi  nis- 
batni  ham da  aniqlangan  farqlam i  eng  kam   darajaga  keltirishni 
tekshirish sifatida) tushunchalarini  farqlash zarur.
Jam iyat  ijtim oiy  nazorat  tufayli  tizim  sifatida  m uvozanatli 
holatda  saqlanib  turadi.  Ijtim oiy  m unosabatlam ing  m uvozanati 
huquqiy,  iqtisodiy,  siyosiy,  mafkuraviy,  axloqiy  xarakterdagi  ij­
tim oiy tartib-ga soluvchilar m urakkab tizim i bilan tutib turiladi.
Biroq ijtim oiy nazorat shakllari faqat norm ativ tartibga soluv­
chilar  emas.  M asalan,  T.  Parsons  ijtim oiy  nazoratning  qadriyat- 
lar,  ijtim oiy  institutlar (mulk,  oila,  ijtim oiy  fikr va hokazo)  usul- 
larini,  qarindoshlik  tizim lari,  ijtim ioy  ta ’sir  shakllari,  ijtim oiy 
stratfikatsiya  standartlari  kabilam i  ajratadi.  Shu  tariqa  ijtim oiy 
norm alar ham da qadriyatlar,  shuningdek,  o ‘zaro  ijtim oiy  muno- 
sabat shakllari va ulardan kelib chiqadigan ijtim oiy fikr talablari
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

institutsional  shakl  oladigan  ijtim oiy  institutlar  ijtim oiy  nazorat 
vositalaridan biriga aylanadi.
Bunda  ijtim oiy  am aldagi  xulq-atvom i  qandaydir  o ‘zgarm as 
standartlarga m uvofiqlashtirish bo‘yicha bir tom onlam a jarayon 
sifatida  tushunish  noto‘g ‘ri  b o ‘ladi.  Ayrim  kishilam ing  xulq- 
atvori jam iyat  qadriyatlari  va  m e’yorlariga  m oslashibgina  qol- 
may, jam iyatning qadriyat-nonnativ tizim ining  o ‘zi jam iyatning 
ayrim  individlari,  ijtimoiy  guruhlari,  sinflari va  qatlam lari  xulq- 
atvori  ta ’siri  ostida  o ‘zgaradi.  Shu  m a’noda  aytish  mum kinki, 
ijtim oiy nazoratning m aqsadiga -  haqiqiy ijtim oiy m unosabatlar 
va qadriyat-norm ativ kntishlar bilan jam iyat talablari o ‘rtasidagi 
m uvofiqlikka  ikki  usul  bilan  erishish  mumkin:  1)  ijtim oiy  mu- 
nosabatlam i jam iyatda  qabul  qilingan  norm alar v a qadriyatlarni 
m uayyan m aqsadni k o ‘zlab tashkil qilish y o ‘li  bilan;  2)  eskirib, 
o ‘zining  ijtim oiylashuvchi  aham iyatini  y o ‘qotgan  norm alar  va 
qadriyatlarni  o ‘zgartirish,  qayta  k o ‘rib  chiqish  ham da  ularga 
asoslangan  ijtim oiy  institutlar  va  ijtimoiy  o ‘zaro  m unosabatlar 
shakllaridan voz kechish  hisobiga.
0 ‘tish  davridagi jam iyatlarda  ijtimoiy  nazorat  bobida  o ‘ziga 
xos  vaziyat  yuzaga  kelmoqda.  Bunday  ijtimoiy  nazorat  maqsa- 
dini  ro ‘yobga  chiqarish  -   am aldagi  ijtim oiy  m unosabatlarni 
jam iyatning  qadriyat-norm ativ  kutishlari  ham da  talablariga 
m uvofiqlashtirish  ushbu  qadriyat-norm ativ  kutishlar  va  talab- 
lar  k o ‘pincha  ziddiyatli  xususiyatlarga  ega  b o ‘lishi  bilan  qiyin- 
lashadi.  Chunki  o ‘tish  davri  jam iyatlari  -   ijtim oiy  munosabat- 
lam i  integratsiyalashi  m um kin  b o ‘lgan  qadriyatlar  va  norm alar 
shakllanm agani  holda,  bir  qadriyat-norm ativ  tizim idan  boshqa- 
siga  o ‘tayotgan  jamiyatlardir.  Biz  buni  o ‘zining  avvalgi  qadri- 
yat  y o ‘l-yo ‘riqlaridan  mahrum  b o ‘lgan  va  yangi  axloqiy  ham ­
da  m a ’naviy  tortilishi  markazini  azob  bilan  izlayotgan  hozirgi 
0 ‘zbekiston  jam iyati  m isolida  k o ‘rishim iz  mum kin.  Qadriyat 
yo ‘nalishlari ziddiyatli, k o ‘pincha esa qutblarga ajralgan bizning 
jam iyatda  sam arali  ijtimoiy  nazoratni  am alga  oshirish  uchun
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

muvofiq bo ‘lgan, k o ‘pchilikka m aqbul qoidalar va norm alar hali 
shakllanib ulgurgani y o ‘q.
B undan tashqari, ijtim oiy nazorat tizim ining o ‘zida m uvozanat 
buzilgan  b o ‘lishi  o ‘tish  davridagi  jam iyatlarga  xosdir.  Bunda 
ushbu tizim ning ayrim  b o ‘g ‘inlari:  biron-bir normalar,  qadriyat- 
lar, b a ’zan esa butun-butun ijtimoiy institutlar ham o ‘z vazifasini 
lozim  darajada  bajarm ay  q o ‘ydi.  M asalan, jam oatchilikning  o ‘z 
fikrini erkin nam oyon qila olm asligi yoki bildirilgan jam oatchilik 
fikri  hech  qanday  aham iyatga  ega  em asligi,  huquqning  ijtim oiy 
o g ‘ishlam i  b artaraf etish, jinoyatchilikni  jilovlash,  ijtim oiy  ha- 
yotda huquqiy  erkinlik va adolatni ta ’m inlash b o ‘yicha o ‘zining 
nazorat  qilish  vazifalarini  bajarishga  qodir  bo ‘lm asligi  jam iyat 
uchun alohida x a v f tu g ‘diradi.