Sotsiologiyasi

IV. 
5.  “Ijtim oiy fikr”  hodisasining sotsiologik jihatdan 
o ‘rganilish  tarixi va  bugungi kunda uni ilm iy tadqiq  etish 
usullarining o ‘rni va  roli
M am lakatim izda  ijtim oiy  fikr  m ustaqil  ijtim oiy  institut  sifa­
tida yaqindagina -  siyosiy  islohotlar boshlanishi  bilan  shakllana 
boshlagan.  Bir tom ondan, jam iyatning  asosiy k o ‘pchiligini tash- 
kil  qilgan  ijtim oiy  quyi  tabaqalar  o ‘rtasida,  ikkinchi  tom ondan 
esa, jam iyatning  tor doiradagi  yuqori  qatlam i  turli  ijtim oiy-iqti- 
sodiy,  siyosiy, huquqiy va hokazo o ‘zgarishlar ham da sharoitlar- 
da  yashagan  Xiva  xonligi,  Q o‘qon  xonligi  va  Buxoro  am irligi- 
dagi  qanday  ijtimoiy  fikr  to ‘g ‘risida  gap  boMishi  mum kin?  Bar- 
cha  ijtimoiy  m unosabatlar  qattiq  siyosiylashtirilgan,  fuqarolik 
jam iyati  ham da  m ustaqil,  y a ’ni  hukm ron  m afkura  andozalariga 
va  hokim iyat  talablariga  mos  kelm aydigan,  oshkora  ifodalana- 
digan  fikm i  tashuvchi  ham da  ifodalovchi  erkin  xususiy  individ 
b o ‘lmagan totalitar sotsializm davrida ham ijmtioiy institut sifati- 
dagi  ijtim oiy fikr b o ‘lmagan.
Shunday  b o ‘lsa-da,  sobiq  sovet hukum ati  davrida  ham  qator 
xususiyatlariga  k o ‘ra  hozirgi  ijtim oiy  fikr  tadqiqotiga  o ‘xshab
1 A bu  R ayhon  B eruniy.  100  hikm at. -  Т.:  Fan,  1993.  16-bet.
112
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ketadigan  aholi  so‘rovlari  o ‘tkazilgan.  B iroq  bu  ijtim oiy  fikrni 
so‘rash  em as,  balki  dehqonlarning  m ehnat  va  turm ush  sharoi- 
tini,  xalqning  m adaniy  rivojlanishi  va  m a’rifatliligi  darajasini, 
kitobxon  aholi  afzal  k o ‘rgan  narsalarni  statistik  tahlil  qilishdan 
iborat b o ‘lgan.  X X  asr boshida ishchilarning m ehnat va turm ush 
sharoitini,  ishchi  ham da xizm atchilar  oilalari  budjetini  va hoka- 
zolam i  so ‘rov  metodi  yordam ida  o^rganish jadal  avj  olgan.  XX 
asr boshlarida sobiq sovet hukum atida “fikrlar statistikasi” degan 
so h ah am  shakllanaboshlagan. B iroq hali gap ijtimoiy fikr haqida 
borm ayapti:  bunda  asosiy  fikr  subyekti  ekspert  (o‘sha  davr  ata- 
mashunosligi bo ‘yicha “m a’lum otli kishi”) b o ‘lib,  boshqaruvchi 
mutaxassis  yoki  “oddiy  xalq”ning  aqlli  va  bilim don  vakillari- 
dan  biri  bu rolda chiqishi  m um kin bo‘lgan.  Jam iyatning  yig‘m a 
holda  ijtimoiy  fikrni  tashkil  qiluvchi  turli  qatlam lari  oddiy,  tipik 
vakillarining fikri esa o ‘sha davrda m axsus em pirik  tadqiq qilin- 
magan.
Sovet  hokim iyati  ijtim oiy-statistik  tadqiqotlar  o ‘tkazishni 
davom ettirgan. Biroq so‘rov m etodlariga asoslangan tadqiqotlar 
30-yillardan  boshlab  50-yillarning  oxiriga  qadar  sovet jam iyat- 
shunosligi  vositasi  sifatida  y o ‘qolgan.  Sotsiologiyaga  qiziqish 
uyg‘onib,  uning  m avjudlik  huquqi  rasman  tan  olingach,  tad- 
qiqotchilam ing  so‘rov  m etodlari  faqat  ijtim oiy-statistik  tad- 
qiqotlarning emas, balki sotsiologik tadqiqotlarning ham metodi 
sifatida  foydalanila  boshlangan.  1960-yilda  “Комсомолская 
правда”  gazetasi  huzurida  butun  m am lakatda  tadqiqotchilar 
guruhlari  tuzilishi  va  laboratoriyalar  ochilishiga  asos  bo‘lgan 
Jam oatchilik  fikri  instituti  ish  boshlagan1.  Biroq  o ‘sha  davrda 
o ‘tkazilgan  so‘rovlarni  qiyinlik  bilan jam oatchilik  fikri  so ‘rovi 
deyish  mumkin.  Bunda  gap  k o ‘proq  aholining  b o ‘sh  vaqtini 
o ‘tkazish usullari, hayotiy rejalarni tanlashi, kishilarning om m a­
viy  axborot vositalaridan  bahram and  b o ‘lishi,  kitobxonlar  afzal 
k o ‘rgan narsalarni  o ‘rganish va hokazo haqida borgan.
' И стр о и я ан ти ч н о сти . -  М .:  И зд.  П равд а,  1989.  стр.  96.
113
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Jam oatchilik  fikrini  o ‘rganish  deb  atash  m um kin  b o ‘lgan 
“narsa”ga  yaqin  tadqiqotlar  kom som ol  va  partiya  tashkilot- 
lari  buyurtm asi  bilan  o ‘tkazilgan,  am mo  bu  so‘rov  va  tadqiqot 
natijalarini  xalqqa  e ’lon  qilish  m um kin  b o ‘lm agan.  60-yillarga 
kelib  qator  respublika,  o ‘lka  va  viloyat  kom som ol  q o ‘mitalari 
huzurida  jam oatchilik  fikrini  o ‘rganish  bilan  shug‘ullanuvchi 
tuzilm alar  ochilgan.  K eyinchalik  tashkil  qilingan  bu  kom som ol 
“tashabbusi”dan  KPSS  turli  xil  “o ‘ziga  xos”  m aqsadlarda  foy- 
dalangan. Komsomol va partiya organlari tom onidan o ‘tkazilgan 
tadqiqotlar  k o ‘pincha  ijtimoiy  hayotning  birm uncha  muhim   va 
dolzarb  m uam m olariga  aholining  m unosabatini  o ‘rganishga 
y o ‘naltirilgan.  Biroq bunda respondentlam ing nuqtayi nazari  sa- 
m im iy b o ‘lganligiga  ishonish ju d a qiyindir.
1991-yildan boshlab m am lakatim iz m ustaqillikni qo‘lga kirit- 
ganidan  va  siyosiy,  iqtisodiy  islohotlar  o ‘tkazila  boshlaganidan 
so ‘ng, yurtim izda ijtim oiy fikr sohasida tub burilishlar yuz berdi. 
U shbu  islohotlar  va  iqtisodiyot  sohasidagi  keyingi  o ‘zgarishlar 
natijasida ijtim oiy fikr orqali ijtim oiy m unosabatlam i isloh qilish 
y o ‘li, m aqsadlari  ham da vositalari tubdan o ‘zgardi.
Jam iyatim iz  ijtim oiy  m uhitida  bir  vaqtning  o ‘zida  k o ‘plab