IV B O ‘LTM. M A D A N IY A T - JA M IY A T -
IJT IM O IY F IK R
IV.
1. Jam iyatd a ijtim oiy fikr yoxud
jam oatch ilik fikri tu sh u n ch asin in g o ‘rni
Ijtim oiy fikr - om m aviy ongning ijtim oiy aham iyatli
m uam m olari bo‘yicha fikrning shakllanishi va uning ijtimoiy
m uhitga ta’siri bilan bog‘liq holatdir.
Ijtim oiy fikrning bunday talqini hozirgi paytda m am lakat
sotsio log ik adabiyo tlarida u m u m e’tiro f etilgan. U ijtim oiy
fikrning sobiq sovet sotsiologiyasida qabul qilingan, shakllan-
ishida jam oatchilik fikri egalarining sinfiy pozitsiyasi yetakchi rol
o‘ynaydigan tushunchasidan jiddiy farq qiladi. Bunda gap ushbu
hodisaning odatiy tarixiy-m aterialistik doktrinaga xos sinfiy ta-
biati k o ‘rsatilishida ham emas. A sosiy farq shundaki, hozirgi
yondashuvlar doirasida ijtim oiy fikr, birinchidan, fikr aytish
(bu omm aviy fikr bildirish erkinligini anglatadi) bilan bog‘liq
b o ‘ladi va, ikkinchidan, bunda gap ijtimoiy hayotning dolzarb
m uam m olari to ‘g ‘risidagi fikr haqida boradi.
Avvalgi - sobiq sovet variantida esa ijtimoiy fikr (jam oatchilik
fikri) aholining u yoki boshqa m uam m oga munosabati sifatida qa-
ralgan. B u m unosabat om m aviy ravishda bayon qilinadimi yoki
sotsiologlar tom onidan anonim so‘rov jarayonida qayd etiladi-
gan sukut bilan m unosabat bildirishm i, degan m asala k o ‘pincha
noaniq qolib kelgan edi. Ayrim asarlarda esa kishilam ing ijti
m oiy voqelikdagi voqea-hodisalarga ham da faktlarga ochiq
emas, balki yashirin m unosabati ijtim oiy fikr deb hisoblanishi
www.ziyouz.com kutubxonasi
ta ’kidlangan. Bunda u haqidagi m ulohazalar jam oatchilik fikriga
y o ‘yilgan m uhokam a predmeti arzimas b o ‘lib qoladi.
Ijtimoiy fikrni bunday tushunish jam iyatda kishilam ing ij
tim oiy hayot voqea va hodisalariga nisbatan yuzaga kelgan
munosabatini aks ettiruvchi qandaydir xalq fikri m avjudligi
to ‘g ‘risidagi odatiy tasaw u rla rg a yaqin. Bunday xalq fikri har
qanday jam iyatda mavjud.
Gap shundaki, ijtim oiy fikr alohida ijtimoiy hodisa va ijtim oiy
institut sifatida har qanday jam iyatda ham mavjud b o ‘lavermaydi,
chunki u kishilar oila yoki d o ‘stlam ing tor, xususiy doirasida al-
m ashadigan, shunchaki, shaxsiy fikrlar y ig ‘indisi emas. Ijtim oiy
fikr ijtim oiy ongning om m aviy ifodalanadigan va jam iyatga
ham da uning siyosiy tizim i amal qilinishiga ta ’sir k o ‘rsatadigan
holatidir. A holining aynan ijtimoiy hayotning o ‘tkir, dolzarb
m uam m olari b o ‘yicha oshkora, omm aviy fikr bildirish imkoni-
yati va aholining eshittirib aytilgan shu pozitsiyasining ijtimoiy-
siyosiy m unosabatlar rivojlanishiga ta ’siri ijtim oiy fikrning alo
hida hodisa va ijtimoiy institut sifatidagi m ohiyatini aks ettiradi.
Sotsiologiyada ijtimoiy institut deganda barqaror, y a ’ni ta-
sodifiardan kafolatlangan, o ‘zini o ‘zi yangilaydigan xususiyatga
ega bo‘lgan m unosabatlar tizim i tushuniladi. Ijtim oiy fikrga
tatbiqan, gap jam iyatda ijtimoiy aham iyatli m uam m olarga
ular b o ‘yicha jam iyatning m anfaatdor a ’zolari tom onidan fikr
bildirish y o ‘li bilan m unosabat bildirishning alohida mexanizm i
vujudga kelgani haqida boradi. Aholining bunday munosabati
tasodifiy, sporadik xususiyatga ega bo‘lmay, balki ijtimoiy hayot
ning doimiy amal qiluvchi omilidir. Bu yerda so ‘nggi m asala
izohtalabdir. Ijtim oiy fikr haqida ijtimoiy hayot omili sifatida
gapirganim izda, ijtimoiy fikr ijtimoiy hayotning rivojlanishiga
ta ’sir ko ‘rsatishi to ‘g ‘risida gap boradi. Ijtimoiy fikrning ijtimoiy
institut sifatida amal qilishi u o ‘ziga xos “ ijtim oiy hokim iyat”,
y a ’ni “iroda ato etilgan va ijtim oiy o ‘zaro ta ’sir subyektlarining
xulq-atvorini o ‘ziga bo'ysundirishga qodir b o ‘lgan hokim iyat”
www.ziyouz.com kutubxonasi
sifatida am al qilishini bildiradi. B u jarayon, birinchidan, siyo
siy hokim iyat zo‘ravonligidan xoli b o ‘lgan fuqarolik jam iyati
mavjud b o ‘lgan jo yd a va, ikkinchidan, hokim iyat jam iyatning
pozitsiyasi bilan hisoblashadigan joydagina bo‘lishi mumkin.
Shu m a’noda, biz ijtim oiy fikr haqida gapirganimizda, fuqarolik
jam iyati instituti to ‘g ‘risida gapirgan b o ‘lamiz.
Ijtim oiy fikr institutining m avjudligini fuqarolik jam iyati
(y a’ni tarixan burjua jam iyati) va shunday jam iyat uchun xos
b o ‘lgan individlar (fuqarolik jam iyati a’zolari) erkinligi mav-
judligi bilan b og‘lovchi ilmiy an ’ana Gegeldan boshlangan
bo‘lib, u “Huquq falsafasi”da, jum ladan, bunday deb yozgan:
“Zotan, alohida shaxslar um um iy ishlar to ‘g ‘risida o ‘z fikrlariga,
m ulohazalariga egaligi va ularni ifodalashdan ham da ular bora-
sida m aslahat bera olishidan iborat bo‘lgan rasm an subyektiv
erkinlik ijtim oiy fikr, deb ataladigan birlikda nam oyon b o ‘ladi” .
Bunday erkinlik xususiy (individual va guruhiy) m anfaatlarining
davlatdan farqli, mustaqil, nosiyosiy sohasi b o ‘lgan fuqarolik
jam iyati qaror topganicha yuzaga keladi.
XIX
asr fransuz jam iyatshunos olimi A. Sovinning fikricha,
jam oatchilik fikri o ‘z ijtim oiy-siyosiy g ‘oyalari va nuqtayi na-
zarlarini targ‘ib etish iinkoniga ega boMgan har qanday guruh to-
m onidan ham shakllantirilishi m um kindir1. A ngliyalik faylasuf
D. Lokk jam oatchilik fikri ta ’sir doirasini toraytirib tushuntirish-
ga urinadi. Uning fikriga k o ‘ra, jam oatchilik fikri jam o a axloqiy
qarashlarining ifodasidan boshqa narsa em as2.
Jam oatchilik fikriga adabiyot va san’at, siyosat va diniy
m uassasalar arboblari ham turlicha izoh va ta ’rif berishga hara-
kat qilgan, zero, aksariyat hollarda adabiyot, san’at borasidagi
1 K ultlar o ‘zig a xos m uhim x u su siy atlarg a ega em as. U lar diniy uyush m alarn in g
b arch a tiplari orasid a eng erkin v a o ‘zgaruvchani h isoblanadi. U larga o ‘z
atrofidagi d u nyoning qadriyatlarini inkor qiladigan od am lar m an su b b o ‘ladi.
U larda asosiy e ’tibor individual tajrib ag a qaratiladi, bu e sa fikrlash tarzi bir-
biriga y aq in o d am larning b irlash ish ig a olib keladi.
2 Sapvy A. L’opinion public. - P aris, 1956. P. 5 - 9.
97
www.ziyouz.com kutubxonasi
iste ’dodli asarlar, m uhim ijtim oiy-siyosiy voqealar, diniy qoida
va qarashlar tevarigida ham kuchli jam oatchilik fikri shakllani
shi, jam iyatda m uayyan ijtimoiy rezonans tu g‘dirishi tabiiydir.
N em is olimi Gegel ijtimoiy hayot sohalarining b a’zilarida,
xususan, ilm-fan m uam m olariga yondashishda jam oatchilik
fikridan foydalanm aslik nuqtayi nazarini ilgari suradi. U ilm-
fan chuqur tekshirilgan, atroflicha tadqiq etilgan m a’lum otlar
negizidagina takom il topishini ta ’kidlaydi. A ksariyat hollarda
ja m o atch ilik fikri “maxsus tayyorgarlikdan o ‘tm agan kishilar
fikr-m ulohazalarining jam uljam i sifatida ko^pincha tasodifiy
faktlar, tasdiqlanm agan xabarlar, fisq-fasod va g ‘iybatlar asosida
ham shakllanishi m um kin” 1, deb uqtiradi.
H ar qanday fikr o ‘z k o ‘lami va sifatiga k o ‘ra xususiy, gu-
ruhiy, mahalliy, milliy, tabaqaviy b o ‘lishi m um kin. Ularning
har biri jam oatchilik fikriga aylanishi yoki jam oatchilik fikri
yuzaga kelishi uchun asos b o ‘lib xizm at qilishi m um kinligini
nazardan qochirm aslik m aqsadga muvofiqdir. Shu bilan birga,
har qanday xususiy fikr jam oaviy m ohiyat kasb etaverm asligi,
har qanday mahalliy, guruhiy fikrlar esa jam oatchilik fikriga
aylanaverm asligini ham e ’tibordan soqit qilm aslik kerak.
Ingliz olimi G. Tard jam oatchilik fikri tarkibiy tuzilishi jiha-
tidan jam oaviy m ohiyatga ega ekanligi sababli to ‘da - olom on
fikriga yaqin turadi2, deb hisoblaydi.
Jam oatchilik fikriga berilgan baho haqida birinchi b o ‘limda
ham to ‘xtalib o ‘tgan edik. Kitobxon agar yodga olsa, birinchi
b o ‘lim da om m a va jam oatchilik haqida fransuz psixologi Le
Bonning ham fikrlariga to'xtalib o ‘tganmiz. Le Bon kishilam ing
har qanday uyushuvini to ‘da, olom on deb baholaydiki, bunday
nuqtayi nazar XIX asr so‘ngidagi aristokratik intelligensiya zi-
yoli kiborlar ijtim oiy qarashlarining tabiy ifodasidir.
' Д ж . Л окк. И зб р ан н ы е ф и л о со ф ск и е произведен и я в д в ух том ах: Т. 1. —
М .: С оц. К . Г из., I9 6 0 . С. 356.
2Гегел. С очи нен и я, том V II. M .-L.: С о тсекги з, 1934. стр. 336.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Taniqli olim A. K. U ledov to ‘da - olom on jam oatchilik fikri-
ning tom m a’nodagi subyekti b o ‘la olm aydi, deya haqli e ’tiroz
bildirib, olom on a ’zolari o ‘rtasida um um iy m anfaat va maqsad-
lam ing y o 'q lig i m azkur olom on nuqtayi nazarining jam oatchilik
fikri darajasiga o ‘sib o ‘ta olm asligini ta ’kidlaydi. B iz bunday
fikrga to ‘la q o ‘shila olm aym iz, negaki ak sariy at h ollarda
kishilam ning tasodifiy guruh va uyushm alari ham jam oatchilik
fikrini izhor etishi mumkin. Ayni chog‘da, A. U ledovning to ‘da
va olom onning ijtimoiy xavfli chiqishlarini ularning dabdurust-
ligi va kutilm aganligi sababli jilovlash, talab va fikrlarni to ‘g ‘ri
y o ig a boshlash va boshqarish amrimaholdir, degan nuqtayi na-
zarini e ’tibor uchun qabul qilish lozimdir.
Dem ak, jam oatchilik hodisasining m uhim tarkibiy va jara-
yoniy belgilaridan biri kishilam ing ijtim oiy voqelik xususidagi
tasavvurlarining nechog‘li haqqoniyligi, ularning m a fk u rav iy
t a ’sir tazyiqlaridan holiligi ham da jam oaviy qarashlarning maz-
m unan yakdilligidan iboratdir. Alohida shaxs fikrining jam oa fikri-
ga monand va aynanligi shu jam oaga uyushgan kishilar birligini
m ustahkam lashga xizm at qiladi. Shu boisdan ham jam oatchilik
fikri negizlaridan biri uning jam oaviy xususiyatga egaligi, unga
har jihatdan m ustahkam tayanishdir. Jam oa a ’zolarinng o ‘zaro
munosabatlari nechog‘li m ustahkam , b eg ‘araz va tabiiy b o ‘lsa,
jam oaviy fikr ham shunchalik q at’iy, kuchli va yaxlit mazmun
kasb etadi.
Hozirgi vaqtda tashkil topgan jam oaviy fikr o ‘z m a’no va
m azm uniga ko‘ra, burjua tuzum i rivojlangach, ijtimoiy fikr sifa
tida fuqarolik jam iyatida yuzaga keldi. 0 ‘rta asrlarda kishining
biron-bir tabaqaga m ansubligi bevosita siyosiy aham iyatga ega
edi ham da uning ijtimoiy pozitsiyasini q at’iy belgilab berar edi.
Burjua jam iyati paydo bo‘lgach, tabaqalar o ‘rniga rasm an erkin
va mustaqil individlardan tarkib topgan ochiq sinflar vujudga
keldi. Bunday erkin, m ustaqil, xususiy shaxslam ing, m ulkdor
www.ziyouz.com kutubxonasi
individlarning m avjudligi - fuqarolik jam iyatining alohida insti
tute b o ‘lgan ijtim oiy fikr shakllanishining zaruriy nisbatidir.
Jam oatchilik fikrining shakllanish jarayonlari murakkab va
k o ‘p qirrali. A gar ijtim oiy hodisa turli guruh, jam oalar taqdiri
va m anfaatlariga ta’sir etuvchi m azm unga ega b o ‘lsa, bunday ja
m oatchilik fikri xilma-xil nuqtayi nazar va m ulohazalarning mu-
rosasiz bahslari jarayonida bam aylixotir shakllana boradi. B un
day b o ‘lishiga sabab, a w a lo , jam oalarning hayot o ‘zgarishlariga
iqtisodiy, ijtimoiy va m adaniy tayyorgarlik darajalarining nomu-
tanosibligi ham da aholi qatlam larida ijtimoiy voqelik hususidagi
inform atsiya — m a’lum otlarning yetarli yoki yetarli em asligiga
k o ‘p jihatdan b og‘liqligi bilan izohlanadi. Ijtim oiy-siyosiy voqea
va ho d isalar xususida m a ’lu m o tlar n e ch o g ‘li kam chil b o 'ls a ,
fikrlar nomuvofiqligi va bahsi shu qadar keskinlasha boradi.
Shu boisdan ham m uayyan ijtim oiy voqea xususida
m a ’lum otlar miqdor va sifat jihatidan qanchalik to ‘laqonli ham
da ishonchli b o ‘lsa, jam oatch ilik fikri m an tig ‘i ham hayotiy ha-
qiqatiga shunchalik muvofiq b o ‘ladi ham da ijtim oiy o ‘zgarishlar
y o ‘nalishiga k o ‘proq va sam araliroq ta ’sir k o ‘rsata oladi. Abu
R ayhon Beruniy hazratlari ta ’kidlaganlaridek: “X abar xabar-
chilar sababli rost va yolg‘on tusini oladi” . Bu odat insonga
xos, chunonchi, “birov o ‘zi sevadigan bir tabaqaga minnatdor-
lik bildirm oqchi bo‘lib yoki yom on ko‘radigan bir sinfni xafa
qilm oqchi bo‘lib ular to ‘g ‘risida y o lg‘on xabar tarqatadi. U bu
xabam i d o ‘stlik yoki dushm anlik natijasida tarqatgan boMadi” 1.
To‘g ‘ri, yolg‘on m a’lum ot m uayyan ta ’sir kuchiga ega b o ‘lib,
jam oatchilik rezonansini nam oyon etsa-da, bu hoi o ‘zining
o ‘tkinchi tabiatiga k o ‘ra ham isha ham pirovard natijaga olib
kelmaydi. Odatda, y o lg ‘on m a ’lum otlar shaxslar tomoni-
dan xalqlarga m a’lum statik ta s a w u r va tushunchalar turg‘un
saqlanib turilishi uchun ular shuuriga atayin m aqsadli singdirilib
boriladi.
'A b u R ayhon B eruniy. 100 hikm at. - Т . : Fan, 1993. 15-bet.
100
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ayrim tadqiqotchilar shaxs xatti-harakatlarining, odatda, ikki
yoqlam a, y a’ni, bir tom ondan, jam oatchilik fikri orqali, ikkinchi
tom ondan esa, shaxsning o ‘z-o‘zini baholash xususiyati orqali
doi-m iy e ’tibor doirasida tutib turilishini unutm aslik lozim ligini
uqtiradilar. U lar fikricha, agar bu ikki baholash shakli o ‘zaro
muvofiq tushsa, shaxsniing ijtimoiy xatti-harakatlari umum in-
soniy talablar doirasida, deb hisoblanishi, m abodo, baholash
o‘lcham lari o ‘zaro nomuvofiq kelib qolsa, shaxs sa’y-harakatlari
ijtim oiy jihatdan zararli ekanligi qayd etiladi.
Jam oatchilik fikrining shaxsga ishonch va um idiy m unosabati
uning kishilar tashvishigajonkuyar, beva-bechora, yetim -yesirga
m ehribon, xalq taqdiriga ham dard ijtimoiy kuch sifatida shakl-
lanishiga im kon tug‘diradi. Bu jihatdan jam oatchilik fikri jam iyat
m a’naviyati va muayyari tuzum m afkurasining real, ta ’sirchan
omili sifatida kishilar ongida um um insoniy axloq normalarini
qaror toptirishda qudratli kuchdir. Jam oatchilik fikri vositasida
umuminsoniy tamoyillar negizidagi axloqiy qarashlaming shakl-
lantirilishi shaxsning jam iyat olididagi vazifalarini chuqur-
roq anglab olishiga, shaxsiy va ijtimoiy m anfaatlar o ‘rtasidagi
m uqobil nisbat m avqeyini saqlay bili shiga qulay shart-sharoitlar
yaratib beradi.
Jam oatchilik fikri vositasida har bir shaxs jam iyat va o ‘z ja-
m oasi oldida, har bir jam o a esa o ‘z tarkibidagi a ’zolar oldida
bevosita ham da bilvosita om illar orqali bog‘liq. M a’lumki, ja
m oa fikri ham isha ham um um jam iyat m iqyosidagi jam oatchilik
fikriga (makrodunyo fikriga) o ‘sib o ‘tavermaydi. M akrodunyo
jam oatchilik fikri esa jam oalardagi guruhiy fikr m azmunini
o ‘zgartirishning, bu jarayonlam i zaruriy ijtim oiy y o ‘nalishlarda
rivojlantirislm ing katta im koniyatlariga ega.
Jam oatchilik fikrining tadrijiy shakllanish jarayonlari, odatda,
quyidagi tartiblarda am alga oshadi: birinchi bosqichda ijtimoiy
holat faqat hodisa ta ’sirida alohida shaxslar ongida individual
fikr taassurotlarining yuzaga kelishi; ikkinchi bosqichda alohida
www.ziyouz.com kutubxonasi
shaxslar fikrlarining suhbat, bahs, m uhokam a, y ig ‘in v a m i-tin-
glar vositasida jam o a fikriga aylanishi; uchinchi bosqichda esa
ja m o a la r fikrining sifat o ‘zg arish ig a y u z tu tib, ja m o atc h ilik
fikriga aylanishini ifodalovchi nuqtayi nazarlar uyg‘unlashuvi
va birlashuvi jarayonlaridir.
IV.
Do'stlaringiz bilan baham: |