Sotsiologiyasi


V.  2.  Stratifikatsiya va vcrtikal  klassifikatsiya



Download 3,9 Mb.
Pdf ko'rish
bet41/48
Sana26.09.2021
Hajmi3,9 Mb.
#185601
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   48
Bog'liq
1madaniyatsotsiologiyasipdf (1)

V.  2.  Stratifikatsiya va vcrtikal  klassifikatsiya
K o‘pgina  mualliflarning 
ta’kidlashi 
b o ‘yicha, 
ijtimoiy 
tengsizlik  barcha  davrlarda  ham  mavjud  b o ‘lgan.  H aqiqatan 
ham,  insonlar o ‘zlarining  didlari,  tana va soch ranglari,  daroma- 
di,  bilimi,  m a’lumoti,  yoshi,  aqli  va jism oniy  qobiliyati,  salohi- 
yati, kasbi, boyligi, ijtimoiy kelib chiqishi, yashash sharoitlari va 
hududlari ham da boshqa k o ‘pgina jihatlari bilan ajralib turishadi. 
Lekin  ijtimoiy  tengsizlik  haqida  gapirganda  shuni  unutm aslik 
lozimki,  yuqorida  sanab  o ‘tilgan  tengsizlik  belgilarining  bar- 
chasi jam iyatda m ustahkam langan qonuniyat holatiga k o ‘tarilib, 
ular  kishilam ing  turli  qatlam lari  klassifikatsiyalanishida  tagza- 
m in  vazifasini  bajara  olsagina,  ulam i  tengsizlik  belgisi  sifatida 
k o ‘rsatish mumkirr.
Ijtim oiy  stratifikatsiya  -   industrial jam iyatdagi  individlar  va 
ijtim oiy  guruhlar o ‘rtasida moddiy  n e’matlar,  hokim iyat  funksi- 
yalarini va imtiyozlarining notekis taqsim lanishini ifodalaydigan 
ijtimoiy-falsafiy  tushuncha.  Ijtim oiy  stratifikatsiya  ustuvorligini 
qaror  toptirishga  d a ’vo  qiluvchi  jam iyat  o ‘z  a ’zolari  o ‘rtasida 
turli  ijtim oiy  pozitsiyani  taqsim lashi  va  ulam i  shu  pozitsiya- 
ga  mos  ravishda  o ‘z  burchini  bajarishga  m ajbur  qilishi  kerak. 
B uning  uchun  jam iyat  ikki  xil  darajadagi  m otivatsiya  bilan 
shug‘ullanishi  lozim:  a w a lo ,  o ‘z  a ’zolarida  m uayyan  ijtimoiy 
pozitsiyani  egallash  istagini  uyg‘otishi,  keyin  esa  shu  pozitsiya 
bilan  b o g ‘liq  m ajburiyatlarni  bajarish  istagini  m ustahkam lashi 
kerak.  A gar  turli  pozitsiyalar  bilan  bog‘liq  b o ‘lgan  m ajburiyat- 
lar  bir-biri  bilan  bir  xilda  o ‘xshash  b o ‘lsa,  bu  pozitsiyani  egal-
www.ziyouz.com kutubxonasi


laydiganlar  uchun  hech  qanday  qizig‘i  b o ‘lm as  edi.  A slida,  ah- 
vol butunlay boshqacha:  ayrim  pozitsiyalar kishilarga shunchaki 
m aqqul  bo ‘lib  qolmay,  ular  kishilarda  m ax sus  q o b iliy at  va 
ta y y o rg a rlik n i  ham   ta lab   etadi.  S huning  uchun  ham jam iyat 
kishilam i  yuqori  pozitsiyani  egallashga  undashi  uchun,  avvalo, 
shu jam iyatning  o ‘zi  m uayyan  im tiyozlarga  ega  b o ‘lishi  lozim. 
Ikkinchidan,  jam iyat  bu  im tiyozlarni  kishilarning  egallangan 
pozitsiyasiga  mos  ravishda  notekis  taqsim lashi  uchun  o ‘z  ixti- 
yorida  m uayyan qobiliyatlarga  ega  bo‘lishi  ham  zarur.  Imtiyoz- 
lar  va  ularning  taqsim lanishi  ijtimoiy  tizim ning  tarkibiy  qismi 
b o ‘lib  qoladi  ham da  stratifikatsiyani  vujudga keltiradi.  Shunday 
qilib,  ijtim oiy  tengsizlik  beixtiyor  (anglanm agan  holda)  shakl- 
lantiriladigan  jarayon  bo ‘lib,  jam iyat  ana  shu  jarayon  tufayli 
m alakali  shaxslarni  muhim  pozitsiyalar tom on  y o ‘naltiradi.  Har 
qanday  jam iy at  oddiy  yoki  murakkab  b o ‘lishidan  qat’i  nazar, 
kishilam i  m aqom   va  obro‘siga  ko‘ra  tabaqalashtirishi  ham da 
institutlashgan  tengsizlik  darajasiga  ko‘tarilgan  bo‘lishi  kerak. 
Sotsial  silkinishlardan  k o ‘proq  him oyalangan jam iyatlarda  ijti­
m oiy  stratifikatsiyaning  amal  qilish  doirasi  ancha  cheklangan. 
A gar sotsial  struktura jam iyatning gorizontal kesim ini  ifodalasa, 
ijtim oiy stratifikatsiya jam iyatning vertikal kesim ini  aks ettiradi.
Jam iyatning  vertikal  kesim i  staratifikatsiyaning  vertikal  m o- 
billigini  bildiradi.  Sotsial  m o b illik   tu sh u n ch asig a  asos  solgan 
olim   P.  Sorokin  fikri  b o ‘yicha,  individlarning  vertikal  o ‘rin  al- 
m ashinuvida yetakchi  kanallar  mavjud  b o ‘lib,  ular  siyosiy,  iqti- 
sodiy,  professional  (kasbiy)  o ‘rin  almashish,  armiya,  cherkov 
singari tashkilotlarda yuqori  lavozim larni egallash hisoblanadi.
Fikrim izning davom ini  a n ’anaviy jam iyatlarga m urojaat qilib 
izohlaym iz.  A n ’anaviy  jam iyatlarda  turli  tabaqalarga  va  sinf- 
larga  b o ‘linish  yuqori  darajada  bo‘lgan.  Bu jam iyatlarda ja m i­
yat  a ’zolari  nafaqat  yosh  va jinsdan  kelib  chiqib,  balki  m ehnat 
shaklining  b o ‘linishiga  qarab  ham  sinflarga  ajratilgan.  A lbatta,
www.ziyouz.com kutubxonasi


ayrim   ilmiy  adabiyotlarda  an ’anaviy  jam iyatlarda  kishilam ing 
turli  sinflarga  ajratilishi  ijtimoiy  kelib  chiqishidan  belgilanadi, 
deb  k o ‘rsatilsa-da,  lekin  bu  masalaga  chuqurroq  e ’tibor  berilsa, 
yuqoridagi  xulosa  to ‘liq  em asligini  k o ‘rish  mum kin.  Bugun- 
gi  kunga  kelib  k o ‘pgina  mualliflar  an ’anaviy  jam iyatlarda 
kishilarning  ijtimoiy  b o ‘linishi  faqatgina  “tu g‘m a”  im tiyozlar 
bilan  emas,  balki  m ehnatning  b o ‘linishi  tarzi  bilan  ham  ajratil- 
ganlar,  deb  hisoblashadi.  Buning  ustiga,  “terim chilar” ,  “ ovchi- 
lar”, “dehqonlar” kabi m ehnat shakliga boTinish ju d a  aham iyatli 
b o ‘lib,  ular  hattoki  ijtimoiy  evolutsiyaning  asosiy  sababchisi 
hisoblanadilar.  Bundan  tashqari,  sekin-astalik  bilan  pog‘onalar, 
bosqichlar  tizim iga  b o ‘linish  boshlandi:  dehqonlar  bilan  hunar- 
m andlar  orasida,  hunarm andlar  bilan  ilm  ahli  o ‘rtasida  farq- 
lar  k o ‘rina  boshlandi.  Lekin  bu  farqlar  va  b o ‘linishlar  ijtim oiy 
tengsizlik  muammosi  deb  hisoblanmadi.  A n ’anaviy  jam iyat 
a’zolari  tengsizlikni  ko‘rmaydilar,  sezmaydilar.  Gap  shundaki, 
an ’anaviy  jam iyatlarda  tengsizlik  tabiiy  b o ‘lgan  oddiy  holdek 
qabul  qilingan,  bu jam iyatlarda  tengsizlik  ilohiyotdan  yuboril- 
gan  qonun-qoida  va  tartibning  bir  qismi  sifatida  hech  qanday 
qarshiliksiz  qabul  qilingan.  Tengsizlikning  yorqin  nam unasi 
b o ‘lm ish  vertikal  klassifakatsiya  prinspi  dunyoviy  tartib-qoida 
qonuniyati,  ilohiy  bosqichm a-bosqichlik,  deb  qabul  qilinadi. 
T engsizlik  haqidagi  bunday  qarash  barcha  a n ’anaviy  jam iyat- 
larga xos nazariyadir.  Bu fikrimiz isboti tariqasida Yevropa o ‘rta 
asrlaridagi  tabaqalashuv  klassifikatsiyasiga  asoslangan jam iyat- 
larni keltirishim iz mumkin.
K ishilam ing  ijtimoiy  b o ‘linishi  tarixi,  ayniqsa,  hindlarning 
kasta  tizim ida  yorqin  k o ‘rinadi.  Ijtimoiy  tengsizlikning  tugatil- 
ishiga va ijtimoiy tenglikning tezroq o ‘m atilishiga, odatda, jam i- 
yatdagi ijtim oiy tengsizlikning o ‘zi  sabab b o ‘ladi. Ya’ni  ijtimoiy 
tengsizlikdan  charchagan  xalq  va  rivojlanish  sari  beto‘x to ‘v 
(yanada  yaxshiroq  yashashga  b o ‘lgan  ishtiyoq)  intilayotgan
www.ziyouz.com kutubxonasi


jam iyat  a ’zolari  ham isha  harakatda,  kurashda  va  taraqqiyotda 
b o ‘ladi.  Lekin taajjubki,  kastalik tizim iga asoslangan hind jam i- 
yatida  esa  buning  um um an  aksini  k o ‘rishim iz  mum kin.  Hind 
kasta  tizim i  tengsizlikning  tezroq  tugatilishiga  xizm at  qilishi 
uyoqda tursin,  balki  bu tizim  jam iyat ichidagi  ijtim oiy tenglikka 
bo ‘lgan  intilishni  sekinlashtirgan.  Tengsizlikning  kelib  chiqish 
tarixini  ilohiylikka  bog‘lab  talqin  etish  tushunchasi  jam iyatda- 
gi  bu  vaziyatga  o ‘zgacha  baho  berib,  uni  kastalik  tizim ining 
“tengsizlik belgisi”  sifatida tushunishga to ‘sqinlik qilgan.
Zam onaviy  jam iyatlarda  tengsizlik  vaziyatiga  a n ’anaviy 
jam iyatlarga  nisbatan  um um an  boshqacha  tarzda  yondashiladi 
va  tengsizlik  holatiga  o ‘zgacha  baho  beriladi  (ya’ni  zam onaviy 
jam iyatlarda  tengsizlik  holatiga  “ilohiyot  aralashuvi  natijasi 
yoki  ilohiyotdan  belgilangan  haqiqat”  deb  emas,  balki  kishilar- 
ning ijtim oiy  m uhitida,  ijtim oiy  m unosabatlarida yuzaga kelgan 
ham da o ‘zgartirilishi m um kin b o ‘lgan vaziyat,  deb  baholanadi). 
Bugungi  kunga kelib,  tensizlik klassifikatsiyalari  (turlari,  shakl- 
lari)  talablarining  soni  g ‘ayritabiiy  tarzda  k o ‘payib  bormoqda. 
Shunisi  qiziqki,  bu  tengsizlik  klassifikatsiyalari  bir-birlari  bilan 
shu  darajada  chirm ashib  ketganki,  ular  o ‘zaro  aloqada  b o ‘lib, 
o ‘rgim chak  to ‘risim on m urakkab  tizim ni  ham  tashkil  qilinm oq- 
da. Lekin eng asosiysi, turli k o ‘rinishlarga ega b o ‘lgan tengsizlik 
shakllari  kishilar  tom onidan  ijtim oiy jarayonlar  natijasi  sifatida 
anglanibgina  qolmay,  balki  “tenglik”  nuqtayi  nazaridan  qara- 
ganda,  yanada  m ukam allashib  bormoqda.  Shuning  uchun  ham 
ular jam oatchilik tom onidan ijtim oiy tengsizlikning yaqqol fakt- 
lari  sifatida  qabul  qilinm oqda  va  k o ‘pgina  bahs-m unozaralarga 
ham da  turli  sinflararo  yuzaga  kelayotgan  ziddiyatlarga  sabab 
b o ‘lmoqda.
A n ’anaviy jam iyatlarda  qabul  qilingan  “ilohiy  ketm a-ketlik” 
qonuniyatiga qaram a-qarshi ravishda k o ‘psonli ijtim oiy tizim iar, 
sinfiy  yoki  tabaqaviy  stratifikatsiyalar  nazariyasi  yaratilm oqda. 
B iroq  shu  o ‘rinda  aytib  o ‘tish  kerakki,  tabaqalashuv  m asalalar-
www.ziyouz.com kutubxonasi


iga  doir  yaratilayotgan  bu  nazariyalam ing  barchasining  asosi- 
da,  baribir,  avvaldan  yashab  kelayotgan  vertikal  klassifikatsiya 
(pog‘analik)  qonuniyatining  soyasi  mavjud.

Download 3,9 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   48




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish