Sotsiologiyasi

II.  4.  P rotestan tlik   etikasi va  kap italizm   ruhi -  ja m iyatn i 
“ oldinga  yetak lovch i  (rep rezen tativ)  m a d a n iy a t”  sifatida
V eber  o ‘z  sotsiologik  tadqiqotlarida  Yevropa  mamlakatla- 
rini  taraqqiyotga  undaydigan  yetuk,  ratsional  m adaniyat  zarur 
ekanligiga  va  shu  madaniyatni  yaratish  uchun  qanday  vazifalar 
bajarilishi  lozim ligi  m asalasiga  to ‘xtalib  o ‘tgan  tadqiqotchidir. 
U shbu  m asalani  olim  “Protestanlik  etikasi  va  kapitalizm   ruhi” 
asarida  tahlil  qilar  ekan,  u  kapitalizm ning  vujudga  kelishi  va 
rivojlanishida dinning roliga  alohida aham iyat bergan.  U yasha- 
gan  davrda  Germ aniyada  kapital  egalari  va  tadbirkorlar  orasida 
protestantlar sezilarli  darajada k o ‘pchilikni tashkil  qilar, katolik- 
lar esa savdo-sotiq, sanoat va m oliya sohalarida unchalik muhim 
rol  o ‘ynashm asdi. V eber uchun aynan ana shu fakt m asalani tad­
qiq etishiga turtki b o ‘lib xizm at qildi. U ushbu fakt ustidan mulo- 
haza  yuritib,  o ‘zi  “kapitalizm   ruhi”  deb  atagan  narsaning  shak­
llanishi  uchun  aynan  protestantlik  dini  dastlabki  turtki  bergan, 
degan  xulosaga  kelgan.  Kapitalizm  ruhi  deganda  u  negizida 
m ehnat etikasi yotgan o ‘ziga xos dunyoni his  qilishni va shunga 
asoslanish  natijasida  inson  hayotining  asosiy  m azmuni  b o ‘lgan
1  Q arang:  В ебер  М.  И збран н ы е  п роизведения.  -   М .:  П рогресс,  1990.  стр 
626.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

badavlat  b o ‘lish  jarayonini  nazarda  tutadi.  Ayrim  vaziyatlarda 
esa  Veber  “kapitalizm   ruhi”  tushunchasining  o ‘rniga  “kapita- 
lizm m adaniyati” tushunchasini ham  ishlatadi.1
Dinning  ham da  G ‘arbiy  Yevropa  kapitalizmi  qaror  topishi- 
da  protestantlarning  “xo‘jalik  etikasi”  rolini  oshirib,  m aqtab 
k o ‘rsatganligi  uchun  uni  tanqid  qilishgan.  Biroq  V eber  G ‘arb 
kapitalistik jam iyatining  qaror  topishi  ham da  shakllanishi ja ra ­
yonida din mafkuraviy omil  sifatida rol  o ‘ynaganini yoritib bera 
olganligini tan olm ay  ilojimiz yo ‘q.
V eber  o ‘zining  asarida  Bendjam en  Franklinning  fikrlari- 
dan  sitata  keltiradi:  “G ‘ayratli  yoshlar  darom ad  topishga  intil- 
ishlari  lozim,  ular  daromadni  qadrlab,  oshirish  va  k o ‘paytirish 
y o ‘llarini  izlashlari  kerak.  A merika  pul  bilan  m uom ala  qilishni 
biladigan,  halol,  boyligi  va  kapitalini  k o ‘paytirishni  o ‘z  burchi 
deb  o ‘ylaydigan  kishilarga  tayanadi” .  Veber,  aynan  shu tamoyil 
asosida Am erika m afkurasi tuzilgan,  deb hisoblaydi.  Bu tamoyil 
A m erika xalqining  qon-qoniga singib ketgan va  etika darajasiga 
k o ‘tarilgan2.  Bu  etikadan  chetga  o g ‘ish  esa  nafaqat  bem a’nilik, 
hattoki  burchning  buzulishi  deb  qabul  qilinadi.  Franklin  fikri­
ni  tahlil  qilar  ekan,  V eber  A merika  Prezidenti  individual  tad- 
birkorlik  g ‘ayratini  yoki,  boshqacha  aytganda,  ruhiy  jihatdan 
boylikka  moyillikni  emas,  balki  etika  darajasiga  k o ‘tarilgan  va 
axloqiy  m e’yor  bilan  sug‘orilgan,  am erikaliklarning  hayot  tar- 
zini  m e’yorga  keltira  oladigan,  y o ‘lga  sola  oladigan  burchni 
nazarda  tutganini  a y ta d il  “M en  ko ‘p  pul  topam an  va  uni  qaysi 
y o ‘l  bilan  b o ‘lsa  ham  k o ‘paytiraman.  M en  haqim da  kim  nima
1  V eber  “ kapitalizm   ruhi”  yoki  “ kapitalizm   m ad an iy ati”  d eg an d a  boyishga 
aso slan g an   va  jam iy atn i  farovonlik  sari  yetak lay d ig an   y an g ich a  m adaniyatni, 
b o sh q ach a  aytganda,  y an g ich a  fikrlaydigan  kishilar  hayoti  tarzini  y aratishni 
n azard a tutgan edi.
2 E tik a d arajasig a k o ‘tarilgan  bu  tam oyil  bajarilishi  shart  b o ‘lgan  q a t’iy  qonun, 
m e ’yor,  a n ’ana v a  q ad riy atg a aylangan.
3 Q arang:  В ебео  М .  И збран ны е  произведен и я.  -   М .:  П р о гр есс,  С тр.  1990. 
73.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

deb  o ‘ylasa,  o ‘ylayversin,  bu  meni  qiziqtirm aydi”  toifasidagi 
aqida  ham  g ‘ayratli  tadbirkorlar  uchun  m e ’yor  hisoblansa-da, 
lekin  etika  darajasiga  k o ‘tarilgan  va  m a’naviy  qiym ati  bilan 
tubdan  farqlanadigan  quyidagi  m e’yordan  ajralib  turadi:  “Pul 
topish  — bu  mening  burchim ,  vazifam.  M ening  yaxshiligim   va 
m ehribon  ekanligim   shu  harakatlarim da  k o ‘rinadi.  M en  o ‘z 
xatti-harakatlarim dan  faxrlanadigan  y o ‘ldan  borishim   lozim, 
shunda vatandoshlarim ning ham menga b o ‘lgan ishonchi va hur- 
m ati oshadi” .
A n ’anaviylik nuqtayi nazariga binoan,  inson o ‘z xususiyatiga 
ko ‘ra  k o ‘p  va  undan  ham  ko‘p  pul  topishga  em as,  balki  ya- 
shashga,  o ‘zi  k o ‘nikib  qolganidek  yashashga  ham da  jism oniy 
va  m a’naviy  talablarini  qoniqtirishga  yetadigan  pul  topishga 
intilishi  lozim,  xolos.  A n ’anaviy  fikrlash  nuqtayi  nazarida  kapi- 
talni  va  ishlab  chiqarishni  oshirish  istagi  yetishm aydi,  unda 
“keragidan  oshig‘ini  olm a”  aqidasidagi  m adaniyat  yashaydi. 
A n ’anviylikda “k o ‘p  pulga ega b o ‘lish yom on holat emas,  lekin 
unga  k o ‘p  e ’tibor  berish,  uni  hayotning  asosiy  m aqsadiga  ay­
lantirish  yom ondir”,  qabilidagi  (eskicha)  etikaga  roiya  qili- 
nad i.1  “Kapitalizm  ruhi”dagi  m e’yorlar  (yangicha)  etikasi  va 
shu  ruh  bilan  sug‘orilgan  kapitalizm   shakli  qayerga  borsa,  al- 
laqachon  m adaniyatga  va  qadriyatga  aylanib  bo ‘lgan  eskilikka, 
a n ’anaviylikka,  ularning  yashirin  va  to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri  qarshili- 
giga duch kelavergan.
M aks V eber “Protestantlik etikasi va kapitalizm   ruhi” asarida 
o ‘rgangan  asosiy  muammosi  yuqorida  o ‘rtaga  tashlangan  vazi- 
yatlarga  javob  topishda  edi.  U  yangicha  fikrlash,  m ehnat  qi­
lish  orqali  boyishga  intilish  istagini  uyg‘otish,  uni' ko ‘paytirish 
y o ‘llarini  topish  haqidagi  qarashlarga  to ‘xtaladi.  Bu  harakatlar
'A lb a tta ,  etik an in g   eskicha yoki  yangichasi  boMmaytli,  u  in so n iy at  tom onidan 
qabul qilin g an  va tan olingan m e ’yorlar, qonun-qoidalar, a n ’an ala r v a  qadriyatlar 
y ig ‘indisi  hisoblanadi.  L ekin  V eber  o ‘z  ilmiy  ijodida  etik ag a  “ kapitalizm   ruhi” 
nom li  y an g ich a  qad riy at  shaklini  kiritishni  tatbiq  etar  ekan  uning  m adaniyat 
d arajasig a k o 'ta rilish in i  va  unga  barcha  rioya qilishini  istaydi.
65
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bilan kishi o ‘zining ham da atrofidagilarning hayotini yaxshilashi 
mum kinligi  im konini  qidiradi.  V eber  esa:  “Bu  g ‘oyani  kishilar 
ongiga  singdirish,  shu  bilan  birgalikda,  uni  jam iyat  etikasi  va 
m adaniyatiga  aylantirish  lozim ”,  -  deydi1.  A lbatta,  bunday  fikr- 
lash  tarzi,  mehnatga  shu  tariqa  yangicha  yondashuvda  b o ‘lish 
inson  tabiatiga  xos  xususiyat  emas.  M ehnatga  nisbatan  bunday 
ijodiy  yondashuvni  faqat  va  faqat  oilada  ham da jam oada  tarbi- 
yalab  vujudga  keltirish  mumkin.  Jam iyat  a ’zolarining  fikrlash 
tarzini,  dunyoqarashini  va  m ehnatga  bo‘ladigan  m unosabatni 
o ‘zgartirish va  shu  asosida “kapitalizm  ruhi”ni yaratish harakat- 
larini  V eber diniy  islohotlarga, y a ’ni  dinni  isloh  qilish va undan 
kelib chiqadigan natijaga b og‘laydi.