Sotsiologiyasi

II B O ‘L IM .  SO T SIO L O G IY A  
N E G IZ ID A  M A D A N IY A T
II.  1.  O gyu st  K ont  talqini -  
bu...  m ad an iyatm i  yok i  sotsiologiya?
Sotsiologiya fani shu fanning otasi hisoblanm ish Ogyust Kont 
nomi  bilan  bog‘liq  holda  o ‘rganiladi.  Kont  sotsiologiyani ja m i­
yat haqidagi pozitiv fan bo‘lib,  sotsiologiya jam iyatning ijtimoiy 
holatini  tabiiy  qonuniyatlar  asosida  o ‘rganadi,  deb  hisoblaydi. 
Am m o  shu  bilan  birgalikda,  oliin  jam iyat  rivojida  madaniy 
qonuniyatlar  ham  katta  aham iyatga  ega  b o ‘lganligini  inkor  et- 
maydi.  Sotsiolog  olim  insoniyat  jam iyati  haqida  gapirar  ekan, 
uni  ham isha  tirik  organizmga,  jam o a  ruhiga  tenglashtirishdan 
charchamaydi.  Kont  sotsiologiyani  “jo nli jism lar”  haqidagi  fan­
lar qatoriga kiritadi.  U o ‘zining sotsiologik qarashlarida jam iyat- 
ni  tafakkur shakllari vositasida rivojlanib boruvehi  bir organizm, 
deb hisoblagan. Har qanday tafakkur rivoji esa o ‘zi shakllanayot- 
gan  m uhit  m adaniyatidan sug‘oriladi va  o ‘sib-unadi.  U  ijtimoiy 
hayotda  oila,  tabiy  muhit,  urushlar,  m adaniyat,  san’at,  iqtisodiy 
ishlab chiqarish rivoji  va boshqa  jarayonlarni tahlil  qiladi.
Kontning  fikricha,  jam iyatni  rivojlantirish  jarayoni  sari 
yetakluvchi  asosiy kuch -  bu “taraqqiyot ruhiyati”dir. Aslida, bu 
kuch  insoniyat  tafakkuri  taraqqiyotidir.  Inson  bilimi,  tafakkuri 
oldinga  qarab  harakat  qiladi.  Shuning  uchun  u  o ‘z  tarixiga  ega. 
Insoniyat tafakkuri  o ‘z taraqqiyoti jarayonida uch  bosqichni  bo- 
sib  o ‘tgan  va  quyidagi  qonuniyatning  ochilishiga  olib  kelgan: 
ilohiyot  (teologik)  yoki  yolg‘on  (fiktiv)  bosqich,  metafizik  yoki 
m avhum lashgan  bosqich  va  pozitivizm   yoki  ilmiy  bosqichlar. 
Bu  uch  bosqich  haqida  O.  Kont  o ‘zining  m ashhur  “Uch  stadiya 
qonuni” asarida batafsil  to‘xtalib o ‘tgan. Kont ta’riflab bergan bu
51
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qonuniyatlar  oddiylikdan  m urakkablikka  o ‘tib  borgani  singari, 
ijtim oiy  rivojlanishning  barcha  jabhalarini  ham   o ‘zlari  singari 
o ‘zgartirib, rivojlantirib bormoqda.
Birinchi teologik davrda inson aqli hodisalarining g ‘ayritabiiy 
kuchlarini  Xudoning  ta ’siri  bilan  izohlashga  uringan.  Bu  bos- 
qichni Kont uch davrga b o ‘ladi:  fetishizm   davri,  politeizm   davri 
va m onoteizm   davri.  Bu  uch  davr  ichida  m onoteizm   davri  aha- 
m iyatliroq.  Sababi aynan shu davrga kelib xristianlik davri, y a ’ni 
yak k axud olik  davri  boshlanadi.  Y akkaxudolik  insonlarning 
olamga,  hayotga,  an ’ana  va  urf-odatlarga,  m arosim larga,  axloq 
va  odobga,  turm ushga,  siyosatga  b o ‘lgan  m unosabatlarini  bu- 
tunlay o ‘zgartirib yubordi.
Kontning  fikricha,  metafizik  dunyoqarash  teologik  dunyoqa- 
rashning  o ‘zgargan  shaklidir.  M etafizik  dunyoqarashga  ko ‘ra, 
barcha  hodisalarning  asosini  abstrakt  (mavhum )  metafizik  mo- 
hiyatlar tashkil  etadi.  Bu bosqichda odam lar ham m a hodisalarni 
turli  m ohiyat va sabablarining ta ’siri bilan izohlaydilar.
“Pozitiv  bosqichda  ham m a  narsalar  fan  nuqtayi  nazaridan 
izohlanadi.  Kont  insoniyat  jam iyati  rivojining  bu  bosqichla- 
rini  har  tom onlam a  tahlil  qiladi.  Birinchi  bosqichda  ta saw u r- 
lar  hukm ron  b o ‘lib,  bilim ju d a  cheklangan.  O dam lar  hodisa  va 
narsalam ing  m avjudligini  xudolar  va  ruhlarning  m avjudligi  bi­
lan  bo g ‘laydi.  Bunda  nufuz  va  m onarxiya  hukm ron.  M etafizik 
bosqich  m ohiyatlarining  nam oyon  b o ‘lishi  sifatidagi  turli 
kuchlam ing  faoliyati  bilan  xarakterlanadi.  Bu  bosqichda  nufuz- 
lar  obro‘siga  putur  yeta  boshlaydi.  Insonda  xudbinlik  (egoizm) 
kuchayib,  jam iyat  bilan  aloqasi  susaydi.  Sezgining  aham iyati 
susayib,  uning  o ‘rniga  aqlning  aham iyati  ortib  boradi.  Bu  bos­
qichda  m onarxiya  o ‘m iga  xalq hokim iyatini  o ‘rnatishga  intilish 
yuzaga keladi.  Uchinchi  bosqichda jam iyat sotsiologiya  (sotsial 
fizika)  fanlari  beradigan  ijobiy  bilim lar  asosida  qayta  quriladi. 
P o zitiv   (ijo b iy )  fan la r  ta b ia t  v a  ja m iy a t  q o n u n lari  tartib in i 
aniqlash bilan shug‘ullanadi. B u bosqichda oldingi  bosqichlarda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m avjud  b o ‘lgan nazariya va  am aliyot o ‘rtasidagi  ajralish tugati- 
ladi.  Jam iyat  taraqqiyotini  belgilaydigan  asos  -   bu  bilim   taraq- 
qiyotidir.
Shuningdek, Kont “insoniylik dini” deb ataluvchi din yaratish 
tarafdori  boUgan” 1.
A garda biz m adaniyat hodisasini to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri emas, bal­
ki  uni  sotsiologik  nuqtayi  nazardan  yondashib  o ‘rgansak,  unda 
m adaniyat  hodisa, jam iyat  hayotini  “chetdan  kuzatuvchi”  kam- 
taringina  ijtimoiy  holat boMibgina  qolm asdan,  balki  undan  ham 
k o ‘proq  kuehga  ega  b o ‘lgan jaryon  ekanini  bilishim iz  mumkin. 
Ya’ni  u  turli  g ‘oyalar  va  qadriyatlar  paydo  b o ‘lishiga,  ularning 
jam oatchilik  tom onidan  faol  yoki  nofaol  tarzda  tan  olinishiga 
sabab  b o ‘luvchi,  jam iyatda  va  kishi  dunyoqarashida  yetakchi 
o ‘rin  egallagan  hodisa  ekanligini  k o ‘ramiz.  D em ak,  m adaniyat 
sotsiologik nuqtayi nazardan qaralganda, jam iy at a ’zolari  tafak- 
kurida  paydo  b o ‘lgan  va  shu  insonlar  tom onidan  inobatga  oli- 
nadigan  har  qanday  fikr  holatini  bildiradi.  Jam iyat  esa  aynan 
ushbu