Sotsiologiyasi

I.  8.  Kiborlar (elitar)  m adaniyati  turi
Oliy -  elitar madaniyat. Elita (fransuzeha elita -  eng sara, eng 
yaxshi, saralangan) -  har qanday ijtimoiy tuzilmaning boshqaruv 
jihatlarini  muvofiqlashtirish  hamda  rivojlantirish  funksiyalarini 
amalga  oshiruvchi  oliy,  imtiyozli  qatlamdir.  Elita  haqidagi  na- 
zariyalar  dastavval  Platon, Aristotel,  Nitshe  va  boshqa  olimlar- 
ning qarashlarida bayon qilingan. Hozirgi G ‘arb sotsiologiyasida 
elita  turli  xil  talqin  etiladi.  Bunda  elita  hokimiyatga  yo‘nalgan, 
siyosiy jihatdan eng  faol  odamlar  (Moska), jamiyatda eng  ko‘p 
obro‘, maqom, boylikka ega bo‘lgan, ommaga nisbatan aqliy va 
axloqiy  ustunlikka  ega  odamlar  (X.  Ortega-i-Gasset),  jam iyat­
ning  noijodiy  ko‘pchiligidan  farq  qiluvchi  qismi  (Toynbi),  eng 
malakali mutaxassislar, menejerlar va boshqaruv tizimidagi oliy 
xizmatchilardir, deb  izohlanadi”1.
Elitar  madaniyati  ostida,  odatda,  an’anaviy  ijtimoiy-guma- 
nitar va ilmiy-texnik (intellektual)  madaniyat tushuniladi.  Elitar 
madaniyat — bu kam  sonli kishilar madaniyatidir.  Bu madaniyat 
turi  oliy  ta ’lim-tarbiya  ko‘rgan,  maxsus  tayyorlangan,  ijtimoiy 
va intellektual kelib chiqishi  eng  sara, yuqori  bo‘lgan kishilarga 
tegishlidir. Boshqacha aytganda, k ib o rlar-elitar madaniyat jam i­
yatning  imtiyozli  tabaqalariga  m o‘ljallangan.  “San’at  SAN’AT 
uchun” qoidasi madaniyatda nafis  san’at,  mumtoz musiqa,  faqat 
kiborlargina  mutolaa  qiladigan  badiiy  adabiyot  namunalarini 
nazarda tutadi.  Bunday  madaniyat namunalari  murakkab bo‘lib, 
ular maxsus  intellektual -  estetik maqomga ega bo‘lgan, yuksak 
did vakillari uchun yaratiladi”2.
1 Sotsiologiya:  0 ‘quv qoM lanma.  M ualliflar ja m o a si. —Т.:  A.  Q odiriy  nom idagi 
xalq  m erosi.  2002.  88-bet.
2Q arang: A l-B uxoriy.  H adis:  A l-jo m e ’  as-sahih  (Ishonarli  to 'p la m ). - Т . ,   1997. 
4 1 0 - 4 1 4 - b e t.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ziyolilarning  elitar  madaniyatga  bo‘lgan  munosabatlari  turli 
xildir.  Elitar  madaniyatda  tarbiya  topgan  mutafakkirlarning  bir 
qismi  bu  madaniyat  turini  davrning  eng  sof madaniyati  deb  hi- 
soblashsa,  boshqa  olimlar  guruhi  bu  madaniyat  turini  umumiy 
madaniyatning  bir  yo‘nalishi,  xolos,  deb  hisoblaydilar.  Ayrim 
ziyolilar  esa  bu  madaniyat  turiga  hattoki  tanqidiy  yondashadi- 
lar.  Ularning  fikricha,  ko‘p  sonli  kishilar  uchun  tushunarsiz 
bo‘lgan  har  qanday  madaniyat jamiyatga  nizo,  munozara  olib 
kelishi  mumkin.  Konflikt  esa  oxir-oqibat madaniy  qadriyatlarni 
yo‘q  qilish  xususiyatiga  ega.  Lekin  shuni  unutmaslik  kerakki, 
madaniyat turlari  ichida nizo shunday vaziyatda vujudga keladi: 
bunda  kam  sonli  kishilar  madaniyati  bilan  ko ‘p  sonli  kishilar 
madaniyati uzoq vaqt bir-biri bilan o‘zaro aloqada bo‘lmaydi.
Kiborlar  -   elitar  madaniyati  boshqa  madaniyat  turlaridan 
o‘zining  chuqur  mazmunliligi,  muammolar  mohiyatini  ochib 
bera olishligi, nozik-nafisligi, mulohaza qildirvuchanligi, butun- 
ligi,  his-tuyg‘ularga  boyligi  bilan  farqlanadi.  Kiborlar  madani- 
yatiga  eng  sara  adabiyotlar,  turli  san’at  asarlari,  falsafa,  tabiiy, 
texnik  va  ijtimoiy  sohadagi  ilmiy-nazariy  tadqiqotlar kiradi.  Bu 
madaniyat  turi  o ‘z  ijodkorining  jamiyatdagi  obro'si  yoki  ijti­
moiy  kelib  chiqishiga  qarab  emas,  yaratilgan  asarning  saviya- 
siga, yetukligiga qarab belgilanadi.
Zamonaviy texnika va texnologiyalar, ommaviy axborot vosi­
talari jamiki  madaniyat turlarini,  madaniy  qadriyatlarni jamiyat 
a’zolari  orasida  keng  yoyilishi  va  mustahkamlanishi  imkonini 
beradi.  Elitar  madaniyat  bilan  jamiyat  a ’zolari,  ijtimoiy  qat- 
lamlarning  barchasi  o ‘qish  jarayonida,  ya’ni  bolalik  davrida 
tanishtirilsa,  kishilarning  qalbida  qadriyatlarning  barcha  turlari 
shakllanib,  umrbod  muhrlanib  qoladi.  Lekin  shuni  unutmaslik 
kerakki,  qaysi  davrda,  qaysi  jamiyatda  bo‘lishdan  qat’i  nazar, 
kishilarning  o‘zlari  istagan  madaniyat  turini  tanlash  imkoniyat- 
lari erkin  bo‘lmog‘i  lozim.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---