Sotsiologiya

Interaktsiyaning intensivligi o’zaro ta’sirga kirishgan odamlarning faolligi va ruhiy tajribasining nisbatini bildiradi.

O’zaro ta’sirning intensivligi hayotiy faoliyatning o’zaro munosabatlarga qay darajada bog’liqligini ko’rsatadi: u maksimal va minimal kattaliklar orasida bo’lishi mumkin. Interaktsiya sohalari qanchalik ekstensiv yoki intensiv bo’lsa, o’zaro ta’sirga kirishuvchi tomonlarning hayoti, xatti-harakati, ruhiyati shunchalik qaram bo’ladi.

Bir odamning boshqa bir odamga ta’siri har qanday interaktsiyani vujudga keltiradi. Mana shu ta’sir mavjud bo’lar ekan interaktsiya davom etadi. Bir tomonning mavjudligi haqidagi fikr boshqa odamga ta’sir qilmay qo’ygandagina interaktsiya to’xtaydi.

O’zaro ta’sirlar quyidagicha bo’lishi mumkin:

• 
  tashkil etilgan interaktsiya; - tashkil etilmagan interaktsiya.
  

Tomonlarning munosabati, faoliyati muayyan huquq, majburiyat va funktsiya strukturasini vujudga keltirsa va ma’lum bir qadriyatlar tizimiga tayansa interaktsiya tashkil etilgan hisoblanadi.

Munosabatlar va qadriyatlar uyushmagan, mubham bo’lsa, huquq va majburiyatlar, ijtimoiy mavqelar aniqlanmasa interaktsiya tashkil etilmagan hisoblanadi. P.Sorokin ijtimoiy o’zaro ta’sirning quyidagi tiplarini ajratib ko’rsatadi:

• 
  interaktsiyaning tashkil etilgan antagonistik tizimi mavjud bo’lib, u majburlashga asoslanadi;
  
• 
  interaktsiyaning tashkil etilgan birdamlik tizimi esa ixtiyoriy a’zolikka asoslanadi.
  
• 
  tashkil etilgan-aralash, hamkor antagonistik tizim, qisman, majburlash, qisman shakllangan qadriyatlar va munosabatlarni ixtiyoriy qo’llabquvvatlash bilan boshqariladi.
  

Ko’plab tashkil etilgan ijtimoiy interaktiv tizimlar – oiladan tortib davlatgacha tashkil etilgan aralash turiga kiradi.

Mavjud tashkil etilgan guruhlarda o’zaro munosabatlarning 3 turini ko’rsatish mumkin:

• 
  oilaviy turi; - kelishilgan turi; - majburiy turi.
  

Birlashtiruvchi qadriyatlardan kelib chiqib quyidagi guruhlarni ko’rsatish mumkin:

• 
  “bir tomonlama” guruhlar (biosotsial guruhlar - irqiy, jinsiy, yosh, sotsiomadaniy guruhlar: avlod, til gruppasi, diniy guruhlar, kasbiy va siyosiy, ilmiy uyushmalar) tuzilishi asosiy qadriyatlar qatoriga asoslanadi.
  
• 
  “ko’p tomonlama” guruhlar bir qancha qadriyatlar qatorining birlashuviga asoslanadi: oila, jamoa, millat, ijtimoiy sinf.
  

Guruhlar faoliyati quyidagi dinamik jarayonlar asosida amalga oshadi:

• 
  guruh a’zolariga ta’sir o’tkazish, majburlash;
  
• 
  ijtimoiy rollarning shakllanishi, rollarning taqsimlanishi;
  
• 
  jamiyat a’zolari faolligining o’zgarishi (fatsilitatsiya – kishilar davrasida odam energiyasining oshishi (sportda) ingibitsiya – kishilar davrasida odam faoliyatining pasayishi);
  
• 
  guruh a’zolari fikri, bahosi xatti-harakati me’yorlarining o’zgarishi: “guruhiy me’yorlashuv” fenomeni me’yor - o’rtacha guruhiy standartning shakllanishi; “guruhiy qutblarga ajralish, ekstremizatsiya” - guruhdagi umumiy fikrning barcha guruhiy fikrlarga, jumladan, guruhning fikri individning fikridan qaltis bo’lsa, shu qaltis fikrga yaqinlashuvi; “avtoritetga bo’ysunish” fenomeni “mas’uliyat belgisi” fenomeni bilan birgalikda mas’uliyatni o’zidan boshqa barcha kishilarga, rahbarga yuklash.
  

Ijtimoiy fatsilitatsiya shuni ko’rsatadiki, boshqalarning huzurida odamning dominantlik reaktsiyasi oshadi, natijada u oddiy va o’ziga yaxshi tanish bo’lgan harakatni samaraliroq bajaradi. Masalan, sportchilar musabaqada, kurashda ko’proq natijaga erishadi. Murakkab vazifalarda esa kishilarning huzurida noto’g’ri reaktsiya natijasida samara pasayadi, ya’ni ingibitsiya vujudga keladi. Masalan, imtihonda bilganini aytib berolmaslik, yoki sahnada matnni esdan chiqarib qo’yish hollari uchraydi.

N. Kostrell fikriga ko’ra, odamlar qanday baho berar ekan, degan tushuncha ta’sirida hayajonlanish fatsilitatsiya va ingibitsiyani vujudga keltiradi. Musobaqa ijtimoiy o’zaro ta’sirning bir ko’rinishi sifatida ijtimoiy fatsilitatsiyaga, boshqalar bilan o’zini solishtirganda natijalarning yaxshilanishiga misol bo’ladi. Lekin shunisi aniqki, har bir odamning shaxsiy harakat qilishi individual baholanganda ijtimoiy fatsilitatsiya namoyon bo’ladi. Agar odamlar umumiy maqsad uchun o’z sa’yiharakatlarini birlashtirsalar va bunda har bir odam hamkorlikdagi natija uchun javobgar bo’lmasa, ish natijasi individual baholanmasa odamlar astoydil ishlamasliklari mumkin, ya’ni ijtimoiy dangasalik namoyon bo’ladi. Oqibatda, guruhning jamoadagi ish qobiliyati guruh a’zolari umumiy ish qobiliyatining yarmidan ham oshmaydi. Faoliyat guruhiy vaziyatining baholanishidan qo’rqish tuyg’usini kamaytirish, “boshqalar orqasiga berkinish”ga imkon berishi guruh a’zolarining faolligini susaytiradi. Agar guruhiy vazifa murakkab, jozibali, maroqli, shuningdek, guruh a’zolari o’zaro do’st bo’lsa va har bir shaxsning hissasi e’tiborga olinsa, odam o’zining hissasini foydali, tengsiz deb biladi. Ijtimoiy fatsilitatsiya masalasi muayyan guruh odamni ta’sirlantirishini, ijtimoiy dangasalik esa guruhda mas’uliyatning pasayishini ko’rsatadi. Mas’uliyatning pasayishi va ta’sirlanish birlashsa me’yoriy vazminlik, o’z-o’zini tuta bilish susayadi, shuning uchun ham guruhda odam bir o’zi qolganda qilmaydigan ishni, xatto jinoyatni ham amalga oshirishi mumkin: deindividualizatsiya fanomeni - anonimlikni ta’minlaydigan va alohida har bir odamga diqqatni qaratmaydigan vaziyat vujudga kelganda o’z-o’zini anglab etish hamda shaxsiy mas’uliyat xissining yo’qolishi shakllanadi.