Soтsiologiya fanidan ma‘ruza matnlari

 
2. Mehnat sotsiologiyasining mohiyati va asosiy xususiyatlari. Mehnat 
sotsiologiyasining asosiy tushunchalari. 
 
Hozirgi kunda ijtimoiy fanlar qatorida, xususan, ―Sotsiologiya‖ fani oldida 
shakllanib kelayotgan yangi ijtimoiy munosabatlar va ularning xususiyatlari, bozor 
munosabatlariga o‗tish jarayoni hamda uning kelgusidagi ijtimoiy oqibatlarini, 
mehnat munosabatlarining yangi sharoitdagi o‗ziga xos jihatlarini o‗rganish masalasi 
ko‗ndalang bo‗lib turibdi. Sotsiologiya va uning maxsus nazariyasi- mehnat 
sotsiologiyasi doirasida bu muammolarning ham nazariy, ham amaliy tomonlari 
o‗zaro dealektik bog‗liq holda olib qaralishi lozim. Mehnat faoliyati bilan bog‗liq 
bo‗lgan jamiyat hayotining barcha jihatlari, jarayonlari konkret sotsiologik tadqiqot 
asosida o‗rganiladi. 
O‗zbekiston davlati iqtisodiy asoslarini, ularning tarkibiy funksional qatlamini 
mehnat sotsiologiyasi doirasida o‗rganish muammosi hozirgi kunning eng muhim 
masalalaridan biridir. Chunki, hozirda mehnatning mazmuni, xarakteri va unga 
bo‗lgan munosabat o‗zgarmoqda. Boshlanayotgan yangi ijtimoiy-iqtisodiy davr 
talablaridan biri ―Ishlab chiqaruvchilarning ham, iste‘molchilarning ham ruhiyatini 
o‗zgartirishi lozim‖ bo‗lgan vazifa turadi. 
Mehnat sotsiologiyasining vazifasi uning predmeti bilan bog‗liq bo‗lgan 
kishilarning ijtimoiy hayot qonuniyatlari, mehnatning ijtimoiy muammolari, mehnat 
faoliyati jarayonlarini o‗rganishdan iborat. Sotsiologiya ning bu maxsus nazariyasi 
mehnat sohasidagi tadqiqotlarning xususiy prinsiplari, kategoriyalari va usullaridan 
foydalanadi. Mehnat sotsiologiyasining tarkib topishi va rivojlanishi g‗arb 
sotsiologiyasi bilan marksistik sotsiologiyada deyarli bir davrda – XX asrning 20-
yillaridan boshlandi. AQShda mehnat sotsiologiyasi F.Teylor, E.Meyo, K.Levin, 
Dj.Moreno, F.Xersberglarning sotsiologik konsepsiyalari asosida shakllanib, o‗zining 
yuksak ilmiy darajasiga erishdi. 
Rossiyada esa shu davrdan boshlab akademik S. G. Strumilin, akdemik V. M. 
Bexterev, A. K. Gastev, P. M. Korjensev, O. A. Yermanskiy, N. A. Veyke, V. V. 
Dobrinin, E. K. Drezin kabi yirik olimlarning ilmiy tadqiqotlari bilan marksistik 
asosdagi mehnat sotsiologiyasi rivojlandi. 

---

126 
AQShda va G‗arbiy Ovro‗pada mehnat sotsiologiyasiga e‘tiborning ortishiga, 
asosan Rossiya va bir qator Ovro‗pa mamlakatlarida ro‗y bergan sotsial 
inqiloblarning sodir bo‗lishi, mehnatkashlarning mavjud siyosiy-iqtisodiy tuzumga 
qarshi bosh ko‗tarib chiqishi va sinfiy kurash ko‗lamining ortishi sabab bo‗ldi. XX 
asrning 20-yillarida bir qator kapitalistik mamlakatlarda bir necha bor takrorlangan 
iqtisodiy inqirozlar esa siyosiy vaziyatni yanada keskinlashtirib qo‗ygan edi. 
Qanday bo‗lmasin siyosiy vaziyatni yumshatish va iqtisodiy tanglikdan chiqish 
muammosi mavjud kapitalistik ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning hayot - mamot 
masalasiga aylanib qoldi. 
Bularning barchasi eski ishlab chiqarish munosabatlarini isloh qilish yo‗li bilan, 
tadrijiy suratda yangilanib borish, ya‘ni zamonaviy mehnat munosabatlarining tarkib 
topishiga olib keldi. Mehnat sotsiologiyasi xuddi shu tarixiy missiyani bajarishga 
xizmat qildi. AQShda mehnat sotsiologiyasi asosan boshqaruv sotsiologiyasi 
doirasida o‗rganib kelindi. G‗arbiy Ovro‗pa mamlakatlarida esa alohida fan sifatida 
o‗rganilib kelinmoqda. 
XX asrning 70-yillaridan boshlab g‗arb mehnat sotsiologiyasi doirasida 
mehnatni gumanizasiyalash tendensiyasi o‗rganila boshlandi. Mehnat sharoitini 
yaxshilashga ko‗prok e‘tibor berildi. G‗arb sotsiologlarining fikricha, mehnat 
insonga azob-uqubat emas, balki, huzur bag‗ishlashi kerak. Bu tamoyil ayniqsa 
bizda, kelajagi buyuk davlat qurish yo‗lida yanada muhim ahamiyat kasb etmog‗i 
lozim. O‗tish davrining hozirgi bosqichida asosiy vazifalardan biri ―… sermahsul 
mehnat qilish uchun yaxshiroq rag‗bat bilan imkoniyatlar yaratishdan, iqtisodiy yo‗l 
tanlash va faoliyat ko‗rsatish erkinligiga bo‗lgan kafolatli huquqni qaror toptirishdan, 
aholining mehnat va ijtimoiy faolligini oshirishdan ham iboratdir‖ 
Bu yo‗lda, mehnat sotsiologiyasining muhim vazifalaridan biri mehnat 
unumdorligini oshiruvchi sotsiologik omillarni va zahiralarni tahlil qilib o‗rganishdir. 
Uning asosiy ijtimoiy vazifalaridan yana biri, jamiyat hayotida, xalq xo‗jaligidagi 
iqtisodiy munosabatlarni, mehnat sohasi bilan bog‗liq bo‗lgan barcha ijtimoiy 
munosabatlarni o‗rganishni o‗z ichiga oladi. 
Mehnat sotsiologiyasi quyidagi asosiy ijtimoiy munosabatlar jarayonini 
o‗rganadi: ishlab chiqarish vositalariga va mulkka bo‗lgan munosabatlar, mehnat 
kooperasiyasi va taqsimoti, bajarilayotgan mehnatning sharoiti va mazmuni, mehnat 
turlarining o‗zgarishi, mehnatga qarab taqsimlash, jamiyat a‘zolarining ijtimoiy 
foydali mehnatga bo‗lgan ehtiyojlarining o‗sib borishi, ishchi va xizmatchilarning 
mehnat sharoiti va turmush tarziga qarab, turli ijtimoiy shart-sharoit va omillar 
ta‘sirida mehnat xulqining o‗zgarib borishi, mehnat xulqi motivlari va tiplari, shaxsiy 
daromadlarning miqdori va uni olish yo‗llari, mehnat kadriyatlari va boshqalar orqali 
mehnat munosabatlari soxasidagi qonuniyatlarni shu jumladan, mehnat mohiyati 
namoyon bo‗lishining o‗ziga xos shakllari bilan bog‗liq muammolarni o‗rganadi. U 
jamiyatdagi iqtisodiy va ijtimoiy o‗zaro muvofiqlik va moslashuv jarayonlarini 
tushuntirib beradi. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov ta‘kidlaganlaridek: 
―Bozorga o‗tish dasturini ro‗yobga chiqarishdagi ijtimoiy tayanchlardan biri, birinchi 
navbatda, jamiyatning ijtimoiy faol qatlamlaridir. Shu bois islohotlar ikkinchi 

---

127 
bosqichining eng muhim vazifasi har bir kishi mehnatining qadrini oshirish, uning 
ijodiy faoliyat ko‗rsatish imkoniyatlarini nomoyon etishi uchun sharoit yaratishdan 
iborat.har bir kishining iqtisodiy erkinligini uning o‗z muvaffaqiyati hamda o‗z 
oilasining farovonligi uchun iqtisodiy mas‘ulligi bilan qovushtirib borishga 
asoslangan iqtisodiy munosabatlarni qaror toptirish kerak. O‗z ijodiy qobiliyatlari va 
imkoniyatlariga tayanishni nazarda tutgan munosabatlar har bir kishi farovonligining 
muhim va yagona manbaidir‖.