Soтsiologiya fanidan ma‘ruza matnlari

Mehnatning sotsial shakllari va shart – sharoitlari 
 
Umumiy mehnat o‗zida murakkab tuzilishni ifodalaydi. Buning natijasida u 
to‗la fanlar qatorida o‗rganish mavzusi bo‗lib hisoblanadi. Mehnat sotsiologiyasini 
tahlil qilishning bir necha yo‗nalishlari mavjud: biznes, ishlab chiqarish va 
hokazolarni boshqarishning tuzilishi va ierarxiyasini o‗rganuvchi tashkilotlar 
sotsiologiyasi; u yoki bu faoliyatning afzalliklarini o‗rganuvchi kasblar 
sotsiologiyasi, qimmatbaho orientasiyalar, kasbga layoqatlilik va boshqalar; mehnat 
faoliyati ijtimoiy jarayon sifatida; mehnat unumdorligini oshiruvchi ijtimoiy omillar; 
texnologik va ijtimoiy sharoitlarning mehnat munosabatlariga ta‘siri va hokazo. 
Ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai nazardan mehnat insonlarning tabiatga to‗g‗ridan-
to‗g‗ri ta‘siri jarayonidan iborat bo‗lib, uning natijasida iste‘mol bahosi, moddiy va 
ma‘naviy manfaat paydo bo‗ladi. Marks va Engelsning fikricha, bu «shunday 
jarayonki, unda inson o‗z xususiy faoliyati bilan tabiat va o‗zi o‗rtasidagi modda 
almashuvni vositalaydi, boshqaradi va nazrat qiladi». Ushbu mualliflarning 
asralaridan yana bir fikrni keltirishimiz kerak, ya‘ni mehnat butun inson hayotida 
birinchi va asosiy shart-sharoitdir, chunonchi shu darajadaki, biz aytishimiz kerak: 
mehnat insonning o‗zini yaratadi. Mehnat biz tomondan kishilik jamiyati hayot 
faoliyatining asosiy shakli, turmushning muhim sharti sifatida ko‗rib chiqiladi. 
Mehnat tarixan jamiyatni tabiatdan, insonni bo‗lsa hayvonot olamidan ajralishiga 
sabab bo‗ldi va imkon tug‗dirdi. 
Mehnat jarayoni o‗z ichiga uch lahzani kiritadi: 1) insonning foydali faoliyati 
yoki mehnatning o‗zi; 2) mehnat mavzusi, ya‘ni bu faoliyatning nimaga 
yo‗naltirilganligi; 3) ishlab chiqarish qurollari, bular bilan inson ushbu mavzuga 
ta‘sir ko‗rsatadi. 
Insoniyatning 
turli 
rivojlanish 
bosqichlarida 
mehnat 
davr 
ijtimoiy 
munosabtlarining rivojlanish ko‗rsatkichlari hisoblangan turli shakllarda ko‗rinadi. 
Hozirgi paytda biz doimo eshitib turadigan ikkita o‗xshash tushunchalarni 
taqsimlashimiz zarurdir: yakka tartibdagi mehnat va yakka tartibdagi mehnat 
faoliyati. Birinchi toifa shaxsiy ish joyini, ya‘ni o‗z sub‘ekti, majburiyat va 
funksiyalar doirasiga ega bo‗lgan mehnat zonasini bildiradi - bu mehnatning 
texnologik taqsimoti tarkibiy qismidir. Yakka tartibdagi mehnat faoliyati - 
mehnatning iqtisodiy taqsimoti tarkibiy qismidir. Bu fuqarolarning ijtimoiy - foydali 
faoliyati bo‗lib, u alohida bir shaxs va uning oila a‘zolari shaxsiy mehnatiga 

---

128 
asolangan. Bunday faoliyat asosini shaxsiy mulkka bo‗lgan mehnat vositasi, uy-joy 
binosi va qurilmalari, yer, ishlab chiqarish mahsulotlari, transport vositalari va 
hokazolar tashkil etadi. Yakka tartibdagi mehnat faoliyati jamiyat ichidagi 
mehnatning taqsimlanishida element bo‗lib qatnashadi. 
Mehnat 
mazmuni 
uning 
texnik 
funksional 
tomonlarini, 
mehnatning 
mazmundorligi esa, sotsial-psixologik tuzilishini ifodalaydi. Agar xususiy reja 
bo‗yicha tuzilgan bo‗lsa, mehnat mazmunli va ijodiy sub‘ekt sifatida ko‗riladi. 
Begona hokimlikni irodaga bo‗ysundirish - psixologik va ijtimoiy yiroqlashishga 
yo‗ldir. Mana shuning uchun ishchilar, xodimlar oldiga maqsad- vazifani qo‗yish va 
bu maqsadga erishish yo‗llarini tanlashda, shubhasiz, uning faoliyatini noziklik bilan 
nazorat qilish orqali ular fantaziyasiga keng yo‗l ochib berishga intilish muhimdir. 
Ishlab chiqarishda mehnatni tashkil qilish, uni boshqarishda, biznesda, 
huquqshunoslik idorasida mehnatni rag‗batlantirish va asoslash katta ahamiyat kasb 
etadi. Rag‗batlantirish – bu, to‗g‗ri va qisman shaklda ifodalangan mehnatni 
kuchaytirishni moddiy va ma‘naviy mukofatlash tizimidir. Rag‗batlantirish – 
majburiy mehnatdan ixtiyoriyga qadamdir. Mehnat asoslari - ixtiyoriy mehnatga 
boshqacha, yanada kengroq qadam, muhim inson ehtiyojlarini qondirishga 
asoslangan faol mehnat faoliyatiga mayillik (kuchli shaxslarga, faol biznesmenlarga 
va boshqalarga mansublik mavqeini aniqlab olish). Asoslar qadriyatlar va yo‗l-
yo‗riqlar bilan uzviy bog‗liqdir. Asoslar u yoki bu holatni, dalilni sub‘ektiv 
baholashga mo‗ljallangan, ular nisbiydir. Qadriyatlar asosida jamiyat tomonidan 
nimanidir shak-shubhasiz normalar sifatida ob‘ektiv tan olinishi yotadi, qadriyatlar 
axloqiy talab bo‗lib, ular mutlaqdir. 
«Mehnat sotsiologiyasi» darsligi mualliflarining haqqoniy ta‘kidlashlaricha, 
mehnat mazmundorligining asosiy elementlari bo‗lib, agar uni mehnat faoliyatining 
ijtimoiy-psixologik tuzilishi sifatida tushunilsa, quyidagilar hisoblanadi: 
– maqsad - oldindan seziladigan natijalarni tan olingan obrazi bo‗lib, ta‘sir 
qilishning ideal rejasi; 
– mehnatga munosabat - uning asosida mehnatning ongliligini va maqsadga 
tegishlilikni o‗zinikidek sezish, atrof olamni, shaxsiy reja bo‗yicha qayta 
rivojlantirish; 
– mehnatni rag‗batlantiruvchi omillar - mehnat faolligiga undovchi tashqi 
omillar; 
– mehnat asoslari - muhim bir narsadek tan olinuvchi ehtiyoj, ichki 
rag‗batlantiruvchi omillar; 
– qadriyatlar va ularga qarab mo‗ljallash - mehnat faoliyatining axloqiy talabi.