Soтsiologiya fanidan ma‘ruza matnlari

Mehnat jamoalarining sotsial harakteri va asosiy funksiyalari 
 
Mehnat jamoalari ijtimoiy hayotning noyob hodisasidir, ular hozirgi jamiyat 
hayotida muhim rol o‗ynaydi. Shu munosabat bilan besh jihatni ta‘kidlab o‗tamiz: 
Birinchidan,
mehnat jamoalari barcha asosiy moddiy va ma‘naviy boyliklarni 
yaratuvchilardir. 

---

129 
Ikkinchidan,
ish bilan band aholining hamma asosiy kategoriyalari – barcha 
millatlarga mansub ishchilar, dehqonlar, ziyolilar, xizmatchilar mehnat jamoalarida 
jamlangan. 
Uchinchidan,
mehnat jamoalari – umuminsoniy va sinfiy, shuningdek, bizning 
sharoitdagi milliy jihatlar dialektikasining, ularning demokratik negizidagi o‗zaro 
hamkorligining, garchi, yagona bo‗lmasada, timsolidir. 
To‗rtinchidan, 
mexnat jamoalari jamiyatimiz sotsial strukturasining alohida 
«qavat»ini tashkil etuvchi sotsial sub‘ektlar bo‗lib, burjua davlatlarida ularni 
sotsiallashtirish sari bo‗lgan barcha harakatlarga qaramay, bunga o‗xshash «qavat» 
umuman mavjud emas. Ana shu «qavat» sub‘ektlari o‗zaro mehnat taqsimoti hamda 
boshqa aloqalarning yaxlit sistemasi bilan birlashtirilgan. Mehnat jamoalarining o‗z 
a‘zolari-jonli kishilar bilan aloqalari ham juda katta ahamiyatga ega, zero ularning 
qiziqishlari va xatti-harakatlari ana shu jamoalarning o‗z faoliyatiga qaraganda xilma-
xilroq, boyroqdir, chunki u «o‗rtachalashtirilgan» sifatida maydonga chiqadi. 
Mehnat jamosi ishlabchiqarish korxonasi, muassasa va hokazolar bazasida 
faoliyat ko‗rsatuvchi sotsial guruhdir. 
Beshinchidan,
bozor munosabatlariga o‗tish muammosi sababli, mehnat 
jamoalarining ahamiyati haqidagi masala alohida faollik kasb etmoqda. 
So‗l-o‗ng yo‗nalishi, biz allaqachon ko‗rayotganimizdek, xususiy tadbirkorlik 
negizlarini hukmron negizlariga aylantirishga, ya‘ni sinfni-tadbirkorlar sinfi asosida 
shakllantirishga, iqtisodiyotda mulkchilikning turli xil shakllarini ko‗rishga 
intilmoqda. 
O‗ng-so‗l yo‗nalish iqtisodiyotning bozorga daxlsiz shakllari ustun turishini 
ko‗zlaydi, tadbirkorlikka ikkinchi darajali o‗rin ajratadi, mehnat jamoalarining rolini 
bo‗rttiradi, lekin shu bilan birga ular kuch-harakatlarining samaradorligini keskin 
oshirishga qodir bo‗lgan mexanzimlarni olg‗a surmaydi. 
Agar biz mehnat jamoalarini rivojlantirish asosiy harakatlantiruvchi kuch deb 
e‘tirof etsak, sobiq totalitar tuzum uchun ana shunday mexanizmlarni 
shakllantirishdan muhimroq yumush bo‗lmaydi. 
Ana shu muammoga to‗xtashdan oldin shuni eslatish kerakki, jamiyatda har 
doim olg‗a qarab harakat qilish uchun ham, bir joyda depsinib turush uchun ham 
manba bo‗lishi mumkin bo‗ladigan bir talay ziddiyatlar mavjud. Depsinishda 
ziddiyatlar ko‗pincha, ayniqsa jamiyat rivojlanishining teng davrlarida illatli doira 
shaklida maydonga chiqadi. Juda murakkab muammolarni oxirigacha hal etish uchun 
texnologik to‗ntarishni amalga oshirish talab qilinadi, lekin buning uchun iqtisodiy 
maqbul sharoitlar zarur. Yoki qishloqqa sanoat tomonidan yordam ko‗rsatmasdan 
turib, oziq-ovqat muamosi mavjudligi mushkullashib boradi va hokazo. 
Mehnat jamoalarining harakatlarini uyushtirish orqali butun jamiyatimiz uchun 
foydali bo‗lgan bir qator maqsad va vazifalarni ro‗yobga chiqarish zarur: 
1.
Mehnat jamoalarining kuch-g‗ayrati eng yirik texnik-iqtisodiy, sotsial, 
siyosiy, madaniy muammolarni hal etishga yo‗naltiriladi. Xo‗jalik yuritish shakllarini 
tanlashda 
jamoalarning 
mustaqilligi, 
mehnatdagi 
intizom, 
uyushqoqlik, 
mas‘uliyatlilik, jonkuyarlik bilan tadbirkorlikni birlashtirish ta‘minlanadi. Shu 

---

130 
jumladan, o‗z-o‗zini samarali boshqarish negizida tadbirkor-rahbarlar bilan ishlash 
mehnat jamoalari o‗rtasida yaqindan o‗zaro hamkorlik o‗rnatilishiga erishiladi. 
2.
«Samarali, konstruktiv ish yo‗lida plyuralizm» shiori ostida mehnat 
jamoalarini integrasiyalash potesiali ko‗paytiriladi. 
3.
Mintaqaviy dasturlarni ishlab chiqish va bajarishda mehnat jamoalarining 
kuch-harakatlari birlashtiriladi.