Soliq va soliqqa tortish (o'quv qollanma) : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

To'rtinchidan,  bu  soliqlar  obyekti  tovar  oboroti,  bajarilgan  ishlar  va 
xizm atlar bajarilishi  bilan  byudjetga  soliqni  o 'tk az ib   beradi.  Bu  yerda  to 'g '­
ri  soliqlarda  bo'lgani  kabi  moliyaviy  faoliyat  yakunini  kutish  zam rati 
bo'lm aydi.  S huning  u chun  bu  soliqlar byudjetga  tam om ila  tushadi,  odatda 
qaytarib  berilm aydi.
2 -§ .  Soliq  imtiyozlari  haqida  tushuncha  va  soliqqa 
tortish  tamoyillari
O 'zbekiston  R espublikasining  Soliq  kodeksida  soliqlardan  im tiyozlar 
berish  ko'rsatib   o 'tilgan.  Im tiyoz  deganda  boshqa  shaxsga  nisbatan  ustun- 
lik  tushuniladi.  Im tiyozda  odatda,  a ’lo  baholarga  o'q ig an   talaba  boshqa- 
larga  nisbatan  k o 'proq  stipendiya  oladi  va  hokazo.  Lekin  soliqlarda  im ­
tiyoz  deganda  soliq  k o ‘p   olinm aydi,  balki  soliq  og'irligi  yengillashtiriladi
31

---

(kam aytiriladi).  S huning  u chun  ham   soliqlarda  im tiyoz  em as  balki  yengil- 
lik  so‘zi  soliq  m unosabatlarini  to ‘liqroq  ifodalaydi.
Soliqlardan  yengilliklar  degani  joriy  soliq  qonunchiligi  b o 'y ich a  xuqu- 
qiy  va  jism oniy  shaxslarni  soliq  toMashdan  to ‘liq  yoki  qism an  ozod  qilish 
dem akdir.  Im tiyozlar  to ‘g‘rid a n -to lg‘ri  to 'lan ad ig an   soliq  sum m asidan 
berilishi  m um kin.  Aytaylik,  korxona  bolalar  kiyim -kechaklarini  ishlab  chi- 
qarishga  ixtisoslashgan  b o ‘lsa,  darom adga  (foydaga)  soliq  b o 'yicha  im tiyoz 
beriladi.  Bu  qism an  ozod  qilishga  ham   kiradi.  Im tiyozlar  vaqtinchalik 
ham   bo'lishi  m um kin.  Jum ladan,  d ehqon  (ferm er)  xo'jaliklari  yangi  tashkil 
etilgan  davrdan  boshlab  ikki  yilgacha  daro m ad   solig'ini  to 'la sh d an   ozod 
etiladi.
Bizning  soliq  qonunchiligim izda  soliq  to ‘lashdan  to ‘la  ozod  qilish  xol- 
lari  ko ‘p  uchraydi.  M asalan,  korxonada  ja m i  ishlovchi  xodim lar  sonidan 
75  % dan  ko ‘prog‘ini  o ‘rta  m aktab  va  maxsus  bilim   yurti  talabalaridan  ibo­
rat  b o ‘lsa,  foyda  (darom ad)  soliqlaridan  tam om ila  o zod  etiladi.
Jism oniy  shaxslam ing  darom ad  solig'i  b o ‘yicha  xorijiy  m am lakatlar- 
n ing  vakolatxonalarida  va  elchixonalarida  ishlovchi  chet  xodim lari,  m uta- 
xassislar  soliqdan  m utlaqo  ozod  etiladi.  B ulardan  tashqari,  soliq  bazasini 
kam aytirish  orqali  byudjetga  to 'la n ad ig a n   soliq  sum m asini  qisqartirish 
ham   im tiyozlar  turkum iga  kiradi.  M asalan,  xususiy  shaxslar  o ‘z  d aro m a d ­
larini  investitsiyaga  sarflashsa  yoki  uning  u chun  olgan  uzoq 
m uddatli 
kreditlam i  qaytarishsa,  50  %  soliqqa  tortiladigan  bazadan  kam aytiriladi. 
U m um an  olganda,  im tiyozlar  turkum iga  soliqqa  tortilm aydigan  darom ad 
guruhlari  ham   kiradi.  M asalan,  fuqarolam ing  darom ad  solig‘i  bo ‘yicha  bir 
q ato r  soliqqa  tortilm aydigan  d arom adi  m avjud.  Bularga  pensiya,  nafaqa, 
alim ent,  kon  topshirgan  shaxs  oladigan  darom ad  guruhlari 
ham   kiradi. 
Im tiyozlar  dialektikasiga  bin o an   budjetga  soliq  to ‘lashdagi  im tiyozlar  m eh- 
n at  unum doiiigini  oshirib,  ishlab  chiqarishni  rivojlantirish  hisobiga  budjet­
ga  tushadigan  um um iy  d aro m a d lam i,  aytaylik,  q o ‘shilgan  qiym at  solig'i  va 
aksiz  soliqlari  orqali  b o ‘lsa  h am   ko'paytirishi  m um kin.
Soliq  qonunchiligi  am aliyotida  im tiyozlar  turi  ju d a  ko‘p  bo'lgani  bilan 
ulardan  foydalanish  ancha  m urakkab.  B a’zan  u la r  cheklab  qo'yiladi. 
Soliqlar  bazasini  kam aytirishning  6 -7   holatlari  m avjud.  Soliq  to 'lo v c h ilar 
q o n u n   hujjatlarida  ko'rsatilgan  ham m a  im tiyozlardan  to 'liq   foydalana  o l­
m aydi,  chunki  shartlari  o g 'ir,  o rtiq ch a  rasm iyatchiliklam i  talab  etadi.
Respublikam izda  aholi 
soliqlaridan  xilm a-xil  yengilliklar  berilishi 
b o zo r iqtisodiyotining o g 'ir o 'tish   davrida  aholini  ijtim oiy  him oya  qilishga, 
shu  davrda  aholiga  eng  kam   deganda  iste’m ol  savatchasi  darajasi  atrofida 
d arom ad  olishga  qaratilgan.
K orxona,  birlashm a  va  tashkilotlarga  soliqlardan  yengilliklar  berilishi 
ularga  o 'z   korxonalarini  kengaytirish,  k o 'p ro q   xalq  iste’moli  tovarlari  ishlab 
chiqarish,  xorijiy  ishbilarm onlar  bilan  birlashib  q o 'sh m a  korxonalar  tu ­
zish,  ijtim oiy  va  m adaniyat  shoxobchalariga  bozor  qiyinchiliklari  davrida 
yordam   berish  va  boshqa  m e h r-m u ru w a t  jam g'arm alariga  yordam lashish 
im konini  yaratadi.
32

---

Soliqlar  kelib  chiqishiga  k o 'ra   davlat  bilan  bogMiqligi,  ular  davlatniki 
ekanligini  aytib  o 'tg an   cdik.  D em ak  soliqlar davlatniki  ekan,  ularni  tashkil 
etish  y a ’ni  soliqqa  tortish  tam oyillarini  ham   davlat  ishlab  chiqadi.  Soliq- 
larni 
tashkil 
qilishda  shu  tam oyillarga  q attiq   rioya  qilish  soliq  to 'lo v - 
chilam i  k o 'p   ranjitm asdan  ulardan  soliqlam i  undirish  im konini  beradi.
Soliqqa  tortish  tam oyillari  davlat  to m o n id an   ishlab  chiqiladi  va  Oliy 
M ajlis  to m o n id an   qabul  qilingan  q o n u n lard a  ifodalanadi.  O 'zbekiston  Res­
publikasining  1991-yil  15-fevral  va  uni  oxirgi  m arta  1995-yil  22-dekabrda 
kiritilgan  o 'zgartirishlar  va  to 'ld irish lar  bilan  qabul  qilingan.  K orxonalar, 
birlashm alar  va  tashkilotlar  soliqlari  to 'g 'risid a   Q onunda  soliqqa  tortish- 
ning  asosiy  tam oyillari  ko'rsatib  o'tilg an .  Bularga  quyidagilar  kiradi:
1.  M anbalardan  q a t’iy  n az ar  ham m a  d arom adlam i  soliqqa  tortilish 
majburiyligi.
2.  U m um davlat  soliq  siyosati  atrofida  ham m a  darom addagi  majburiy 
h u d udlarning  soliq  faoliyatidagi  m ustaqillikni  hisobga  olib  yagona  u m u m ­
davlat  soliqqa  tortish  siyosatini  yuritish.
3.  Faoliyati  m uhim   ijtim oiy-iqtisodiy,  ekologik  m uam m olarga  ham da 
xo'jalik  yuritishning  ilg'or  shakllariga  qaratilgan  faol  ishlovchi  korxonalarga 
im tiyozlar tizim i  orqali  soliqlam i  qiziqtiruvchi  rolini  ta ’m inlash.
4.  Soliq 
to'lovchilari 
b o 'y ich a 
deklaratsiyalar, 
tekshirishlar 
va 
reviziyalar  o'tkazish  qonunchiligini  buzganlarga  iqtisodiy  ja zo la r  qo'llash 
bilan  moliyaviy  nazorat  o 'm a tish d a n   iboratdir.
B ozor  iqtisodiyoti  rivojlangan  m am lakatlam ing  soliq  qonunchiligida 
soliqqa  tortish  tam oyillari  ko'rsatib  berilgan.  Bu  tam oyillar  quyidagilardan 
iborat:
1.  Tenglik  va  sam aradorlik.
2.  Soliqqa  tortishda  aniq  va  osonlik.
3.  Soliqqa  tortishning  xazinaviy  sam aradorligi  va  egiluvchanlik.
4.  Soliqqa  tortishning arzonligi.
5.  Soliqqa  tortishda  ijtim oiy  adolat.
Yuqoridagi  barcha  tam oyillam i  e ’tiborga  olish  soliq  konsepsiyasini 
m ukam m al  ishlab  chiqishning  asosidir.  B unday  konsepsiyaning  yaratilishi 
esa  soliq  siyosati  strategiyasi  va  taktikasining  negizidir.
B ozor  iqtisodiyoti  sharoitida  soliq  solishda  katta  ehtiyotkorlik  talab 
etiladi.  Bu  davrda  tovar  baholarining  keskin  oshib  ketishi  m chnatkashlar 
tu rm u sh   darajasini  qiyinlashtirib  turgan  paytda  iloji  boricha  soliqlar  yuki- 
ni  yengillashtirib  borish talab  etiladi.