Soliq va soliqqa tortish (o'quv qollanma) : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

6 -§ .  Soliq  mexanizmi
Soliq  m exanizm i  m oliya  m exanizm i  tarkibiga  kiradi.  M oliyaviy  m e ­
xanizm   -   bu   moliyaviy  m unosabatlam i  tashkil  qilish  usullari  yig'indisi 
b o'lib,  u   iqtisodiy,  ijtim oiy  rivojlanishda  qulay  sh a rt-sh a ro itlar  t a ’m inlash 
u chun  jam iy at  to m o n id an   q o 'llaniladi.  M oliyaviy  m exanizm   m oliyaviy 
m unosabatlam ing  turlari,  shakllari  va  usullarini  o 'z id a   aks  ettiradi.  Soliq 
m exanizm i  deganda  soliqqa  to rtish   bilan  b og'liq  b o 'lg an   soliqlam i  tashkil 
qilishning  b archa  elem entlari  yig'indisi  tushuniladi.  B unday  elem entlarga 
soliq  obyekti,  subyekti,  m anbayi,  soliq  stavkasi,  to 'lo v   m uddatlari,  soliq 
huquqi  va  hujjatlari  kiradi.  Soliq  m exanizm i  am aldagi  soliqlam i  hayotga 
tatbiq  etishni  ifoda etilishini  ifodalaydi.
Soliq  m exanizm idan  foydalanish  soliq  elem entlarining  yig'indisidan 
sam arali  foydalanish 
m aqsadida  ishlab  chiqilgan  tu sh u n ch ad ir.  Bu  m e ­
xanizm   tarkibiga  soliqlar  va  boshqa  to 'lo v la r  (ajratm a,  yig'im lar)  kabi 
elem entlar  borligini  aytib  o 'tis h   zarur.  Shu  m exanizm   tarkibida  soliqlar 
aksariyati  uzoq  yillar  harakat  qilsa  u lam in g   elem entlari  (m asalan,  stavkasi) 
te z-tez  o'zgarib  turishi  m um kin.  D em ak ,  soliqlar  soliq  m exanizm ining 
nisbatan  m ustahkam lash  uzoq  yillarga  m o 'ljallangan  ham   o'zgartiriladigan 
qism i.  A jratm alar,  yig 'im lar  va  soliqlam ing  elem entlari  te z -te z   o'zgarib 
turiladigan,  h a tto   b ek o r  bo'ladigan  tiaridir.  M asalan,  6  %  byudjetga  resurs 
to 'lovlari  1993-yilda joriy etilib,  b iiW tg a c h   bekor  qilingan.
B ozor  iqtisodiyotiga  o 'tis h   sharoitida  soliq  m exanizm ini  shunday 
takom illashtirish  lozim ki,  budjetga  soliq  va  y ig'im lar  to 'liq   va  o 'z   vaqtida 
tushsin,  ular  b ir  vaqtning  o 'z id a   tovar  ishlab  chiqarishni  kengaytirish  va
24

---

ko‘plab  darom ad  olish  im koniyatini  bersin.  Eksportga  m ahsulot 
ishlab 
chiqarishni  ko‘paytirib  keyin  valutalarga  ega  bo'lsin.  H ozirgi  vaqtning  soliq 
siyosati  soliq  m exanizm ini  an a  shu  yo'nalish d a  takom illashtirib  borm oqda. 
Bu  esa  bozor  iqtisodiyoti  talablariga  m os  tushib,  iqtisodiyotni  barqaror­
lashtirish  im koniyatini  berm oqda.  Soliq  m exanizm ining  asosiy  yo'nalishi 
soliq  siyosatidan  kelib  chiqadi.  Soliq  siyosatining  yo'nalishi  o'zgarsa,  soliq 
m exanizm ining  keraksiz  elem entlari  chiqarib  tashlanadi  va  yangi  ele­
m entlar  kiritiladi.
Soliq  m exanizm ida  o'zgarishlar  kiritilib,  takom illashtirilib  boriladi. 
U ni  tez  o'zgartirishga  olib  keladigan  q a to r  om illar  mavjuddir.  Bunday 
om illarga  pulning  qadrsizlanishi,  iqtisodiy  yo'nalish  sharoitida  yangi 
ustuvor  y o'nalishlam i  belgilash va  boshqa  q ato r  yangiliklar kiradi.