Soliq nazariyasi” fanidan ma’ruzalar matni

O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida amalda bo’lgan

Bevosita, bilvosita va resurs soliqlar tarkibi

Bevosita soliqlar	Bilvosita soliqlar	Resurs soliqlari
1. Foyda solig’i; 2. Jismoniy shaxslar daromad solig’i; 3.Mol-mulk solig’i; 4.7.Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i va boshqalar.	1.Qo’shilgan qiymat solig’i; 2.Aksiz solig’i; 3.Fuqarolardan transportvositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq; 4.Bojxona to’lovlari va boshqalar.	Yer solig’i; 5.Yer osti boyliklaridanfoydalanganlik uchunsoliq; 6. Suv resurelaridan foydalanganlik uchun soliq;

3. Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va yig’imlar
Soliq munosabatlari mavjud bo’lishining asosiy shartlaridan biri - bu davlatning mavjudligi bo’lsa, ikkinchi sharti bo’lib soliqlarni to’lashga qodir bo’lgan soliq to’lovchilarning mavjudligidir. Olinish manbaiga ko’ra soliqlar yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarga ajratiladi.

Soliq solish maqsadida yuridik shaxslar deganda mulkida, xo’jalik yuritishi yoki tezkor boshqaruvida mol-mulki bo’lgan va o’z majburiyatlari bo’yicha ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, shuningdek, mustaqil balansga va hisob-kitob varag’iga ega bo’lgan alohida bo’linmalar ham tushuniladi.

Yuridik shaxslardan olinadigan soliqlarga foyda solig’i, qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i, mol-mulk solig’i, yer solig’i, yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i, kichik biznes uchun yagona soliq to’lovi va boshqalar kiradi. Ba’zi soliqlarni (QQS, aksiz) yuridik shaxslar ham jismoniy shaxslar ham to’laydilar. Jismoniy shaxslar to’laydigan soliqlarga daromadga soliq, yer solig’i, mol-mulk solig’i kabilar kiradi. Yuridik shaxslardan olinadigan soliqlar davlat byudjeti daromadlarining hal qiluvchi qismini tashkil etadi. Bu soliqlarning muhim xususiyati naqd pulsiz shaklda korxonalar hisob (joriy) schyotlaridan byudjet schyotlariga ko’chirib qo’yiladi. Uni undirish oson va arzonga tushadi. Jismoniy shaxslardan olinadigan ba’zi soliqlar naqd pulda undirilganligi uchun uni to’lash qiyin kechadi. Bunday soliqlarga yer, mol-mulk soliqlari, va qator yig’imlar kiradi. Soliq yig’ish xarajatlari ko’payib ketadi.

Ilgari aytganimizdek yuridik shaxslarning byudjetlarga to’laydigan soliqlari bevosita va bilvosita soliqlarga bo’linadi.

Bevosita soliqlar foyda soliqlari va resurslar soliqlaridan tashkil topadi. Bilvosita soliqlar esa qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i, bojxona bojidan iboratdir. Yuridik shaxslarning bu soliqlari byudjet daromadlarini asosiy qismini tashkil etishi quyidagi jadval ma’lumotlarida ko’rinadi.

Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rish mumkinki, yuridik shaxslar soliqlari ichida bilvosita soliqlar salmog’i ortib borish tendensiyasiga ega, bevosita soliqlar salmog’i esa pasayib borish yo’nalishidadir. Bunday holat mahsulot ishlab chiqaruvchilarning hissasiga tushadigan soliq yukini kamaytirib, ularning ishlab chiqarish faoliyatini kuchaytiradi. Shu bilan birga bevosita va bilvosita soliqlar byudjetning mustahkam manbasiga aylanib uning o’ta ijtimoiy zarur bo’lgan xarajatlarini o’z vaqtida va uzluksiz moliyalashtirish imkonini yaratadi. Bularning ahamiyati beqiyos kattadir. Bu soliqlarsiz byudjetlarni rejali moliyalashtirish iloji yo’q

Yuridik shaxslar soliqlari pul muomalasini mustahkamlashda ham katta ahamiyatga ega. Bevosita soliqlar yuridik shaxslarning xarajatlarga mo’ljallangan mablag’larini qisqartirib muomalaga oz pullarni chiqarishga olib keladi. Bilvosita soliqlar esa tovarlar (ishlar, xizmatlar) tarkibida bo’lib, baho hisobiga muomaladagi ortiqcha pullarni muomaladan oladi. Shunday qilib soliqlar pul muomalasini mustahkamlashda katta ahamiyatga ega bo’ladi.

Soliqlarning oshishi tovar (xizmat, ish) taklifini oshiradi, talabni kamaytiradi. Bu esa pul emissiyasini kamaytiradi. Ammo taklifda real qiymati past bo’lganligidan inflyatsiyani paydo qilishi mumkin.

Yuridik shaxslar o’zlariga yuklatilgan soliqlarni hisoblash va byudjetga o’z vaqtida, to’liq to’lash javobgarligini olganlar. Ularning to’laydigan soliqlari asosan naqd pulsiz, ya’ni korxona, tashkilot, birlashmaning bankdagi hisob-raqamidan mablag’ni ko’chirib, respublika yoki mahalliy byudjet hisob-raqamiga o’tkazish yo’li bilan amalga oshiradi. Qoida bo’yicha har qanday yuridik shaxe o’z soliq va boshqa majburiy to’lovlarni belgilangan vaqtda byudjetga to’liq o’tkazishga majburdirlar. Buning uchun ular soliq va boshqa to’lovlarning muddati kelgan kungacha pullarni o’tkazish hujjatlari bo’lmish to’lov topshirig’i, cheklarni yozib banklarga topshirgan bo’lishlari kerak.

Agar to’lov topshiriqlari o’z muddatida yozilib banklarga topshirilmagan bo’lsa soliq idoralari o’zlarining inkasso-to’lov talabnomalari orqali undirib oladilar. Хar bir o’z vaqtida byudjetga o’tkazilmagan kun uchun o’tkazilishi kerak bo’lgan soliq summasi hisobidan 0,033 foiz penya hisoblanib soliqqa qo’shimcha ravishda byudjetga majburiy undiriladi.

Shuning uchun har qanday xo’jalik sub’ektlari hisobchilari soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni ularda belgilangan to’lov muddatigacha o’z vaqtida to’lab borishlari shart. Bunda ayniqsa bo’nak (avans) to’lovlarga ko’proq e’tibor qaratilishi lozim, chunki KDS, foydaga soliq va boshqalarda bo’nak to’lovlar soni ko’p bo’lganligidan boqimandaning ko’payishiga olib keladi. Hozirgi kunda bu boqimanda bilan kurash iqtisodiyotni barqarorlashtirishda muhim davlat tadbirlariga aylanmoqda. Yuridik shaxslarning hamma soliqlari naqd pulsiz to’lanadi. Yuridik shaxslar soliqlarini naqd pulsiz to’lanishi juda katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Pul o’tkazishlar tezlashadi, ijtimoiy xarajatlar tejaladi.

Jismoniy shaxslardeganda O’zbekiston Respublikasining fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar tushuniladi. Moliya yilida soliq solinadigan daromad, mol-mulk, yer maydoni, transport vositalari va shu kabi boshqa predmetlarga ega bo’lgan jismoniy shaxslar ularga belgilangan soliqlarni to’laydilar.

O’zbekiston Respublikasida doimiy yashab turgan yoki moliya yilida boshlanadigan yoxud tugaydigan o’n ikki oygacha bo’lgan istalgan davr mobaynida 183 kun yoki undan ko’proq muddatda O’zbekistonda yashab turgan jismoniy shaxs O’zbekiston Respublikasining rezidenti deb qaraladi. O’zbekiston Respublikasining rezidenti bo’lgan jismoniy shaxslarga ularning O’zbekiston Respublikasidagi, shuningdek, undan tashqaridagi faoliyati manbalaridan olingan daromadlari bo’yicha soliq solinsa, O’zbekiston Respublikasining rezidenti bo’lmagan jismoniy shaxslarga O’zbekiston Respublikasi hududidagi faoliyatdan olingan daromadlar bo’yicha soliq solinadi.

Umuman olganda mamlakatimiz soliq qonunchiligidan kelib chiqib soliqqa tortish nuqtai-nazaridan yuridik shaxslarni shartli ravishda quyidagicha guruhlashimiz mumkin:

1. Umumiy tartibda soliq to’lovchi yuridik shaxslar;

Mikrofirmalar va kichik korxonalar;

Lotereyalar, totalizatorlar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o’yinlar o’tkazishga ixtisoslashgan yuridik shaxslar;

Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bilan shug’ullanuvchi yuridik shaxslar.

Umumiy tartibda soliq to’lovchi yuridik shaxslar quyidagi soliqlarni to’laydi:

• 
  foyda solig’i;
  
• 
  qo’shilgan qiymat solig’i;
  
• 
  aksiz solig’i;
  
• 
  mol-mulk solig’i;
  
• 
  yer solig’i;
  
• 
  yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq;
  
• 
  suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;
  
• 
  obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i.
  

Yagona soliq tizimiga o’tgan kichik korxonalar va mikrofirmalar quyidagi soliqlarni to’laydi:

• 
  yagona soliq to’lovi;
  
• 
  aksiz osti tovarlarini ishlab chiqargan holda aksiz solig’i;
  
• 
  foydali qazilmalarni qazib olish amalga oshirilganda yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq
  

Qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari quyidagi soliqni to’laydi:

-yagona yer solig’i.

Tadbirkorlikfaoliyatining ayrimturlaribilan shug’ullanuvchi yuridik shaxslar quyidagi soliqni to’laydi:

-qat’iy soliq

Shuningdek yuqoridagi barcha yuridik shaxslar quyidagi yig’imlar, bojlar va boshqa majburiy to’lovlarni ham to’laydilar:

• 
  bojxona to’lovlari (bojxona bojlari va yig’imlari, aksiz solig’i va tovarlarni import qilishda qo’shilgan qiymat solig’i);
  
• 
  davlat bojlari;
  
• 
  savdo huquqini beruvchi yig’imlar, shu jumladan tovarlarning ayrim turlari bilan savdo qilish huquqi uchun yig’imlar;
  
• 
  davlat maqsadli fondlariga ajratmalar (byudjetdan tashqari pensiya fondi, respublika yo’l fondi, bandlik fondi);
  

Jismoniy shaxslar to’laydigan soliqlar va yig’imlar tarkibi quyidagilardan iborat:

• 
  jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliq;
  
• 
  mol-mulk solig’i;
  
• 
  yer solig’i;
  
• 
  fuqarolarning transport vositalariga benzin, dizel yonilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq;
  

Tadbirkorlikfaoliyatibilanshug’ullanuvchijismoniyshaxslarto’laydigansoliqlartarkibiquyidagilardaniborat.

• 
  suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;
  
• 
  yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq;
  
• 
  qo’shilgan qiymat solig’i;
  
• 
  import uchun aksiz solig’i;
  
• 
  davlat boji;
  

Yuqorida qayd etilganlardan xulosa qilib aytishimiz mumkinki, mamlakatimiz soliq qonunchiligiga muvofiq soliq to’lovchilar ikki katta guruhga, ya’ni yuridik va jismoniy shaxslar guruhlariga bo’linadi va ularning faoliyat ko’rsatish xususiyatidan kelib chiqib yana tarkibiy qismlarga ajratish mumkin. Respublikamiz davlat byudjeti daromadlarinishakllantirishdayuridikshaxslarto’laydigan soliqlarkatta ahamiyatga egaligini yuqoridagi ma’lumotlardan bevosita ko’rishimiz mumkin.