Soliq nazariyasi” fanidan ma’ruzalar matni

4. Umumdavlat hamda mahalliy soliqlar va yig’imlar
Respublikamiz byudjet tizimida amalga oshirilgan va davom ettirilayotgan islohotlardan asosiy maqsad yangi hududiy siyosat va ushbu siyosatga mos keluvchi byudjet qurilishi modelini shakllantirish hisoblanadi. Mamlakatimiz byudjet qurilishi shakllanishida ikki asosiy, lekin mohiyatan qarama-qarshi jarayonlarni namoyon bo’lishi bilan birga kechmoqda. Bir tomondan, sobiq totalitar tuzum davridagi byudjet an’analari saqlanishiga qarshi o’laroq mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari ahamiyatining o’sishi va ikkinchi tomondan, davlatning yaxlitligi va islohotlarni amalga oshirishda uning belgilovchi ahamiyati mahalliy manfaatlardan ustun bo’lishiga yo’l qo’ymaslik zarurati tug’iladi. O’zining iqtisodiy, ijtimoiy, milliy-madaniy, tabiiy-iqlim, geografik va boshqa xususiyatlari bilan hamda murrakkab bo’lgan turli hududlarning tafovutlarini ifodolovchi ushbu xususiyatlar mamlakatning o’tish davriga xos ziddiyatli jarayonida yanada keskin ahamiyat kasb etadi.

Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlarini ifodalovchi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlardan biri - bu shubhasiz uning byudjetidir. Malumki, unda byudjet tasnifiga ko’ra davlat byudjeti tuzilmasiga kiruvchi byudjetlar daromadlari va xarajatlari, shuningdek, uning taqchilligini moliyalashti-rish manbalari ifodalanadi.

O’zbekiston Respublikasining 2013 yil 26 dekabrdagi «O’zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi»ga asosan: O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining tuzilishi respublikaning mustaqil davlat va ma’muriy - hududiy tuzilishi bilan belgilanadi. Tarkibiga respublika byudjetini, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetini va mahalliy byudjetlarni olib, tuziladigan ijtimoiy va iqtisodiy rivojlantirish davlat rejasiga muvofiq ravishda daromad va xarajatlar bo’yicha tuziladi.

O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimida respublika byudjeti katta ahamiyatga ega. Respublika byudjeti – davlat byudjetining umumdavlat tusidagi tadbirlarni moliyalashtirishda foydalaniladigan qismi bo’lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Shu sababli respublika byudjetiga asosiy soliqlar daromad qilib biriktirilgan.

O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining 23 moddasiga muvofiq soliqlar tarkibiga quyidagilar kiradi:

• 
  yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i;
  
• 
  jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i;
  
• 
  qo’shilgan qiymat solig’i;
  

• 
  aksiz solig’i;
  
• 
  yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqva mahsus to’lov;
  
• 
  suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq.
  
• 
  Mol-mulk solig’i ;
  
• 
  Yer solig’i ;
  
• 
  Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i ;
  
• 
  Transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz iashlatganlik uchun olinadigan soliq.
  

Byudjet tizimida uning daromadlarini shakllantirish jarayoni bir qadar murakkab bo’lib, doimiy ravishda uning maqbul mexanizmini ishlab chiqish uchun nazariy va amaliy izlanishlar olib boriladi. Bunda mavjud resurslarni turli byudjet bo’g’inlari o’rtasida taqsimlash alohida o’rin egallab, uni har tomonlama tadqiq etish va huquqiy bazasini takomillashtirishga qaratilgan yo’nalishlarni belgilash respublika soliq tizimini isloh qilishda dolzarb ahamiyat kasb etadi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning asosiy manbai bo’lib soliqlar bo’lishini hisobga olgan holda, ularni mamlakat byudjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida taqsimlashning nazariy va huquqiy masalalarini har tomonlama o’rganish muhim ahamiyatga ega.

Respublikamiz soliq tizimidagi mavjud soliqlarni byudjet bo’g’inlari o’rtasida taqsimlashning amal qilish mexanizmiga ko’ra, ular har birining u yoki bu byudjet bo’g’iniga yo’naltirishning huquqiy bazasi mavjud. Respublika byudjeti daromadlari umumdavlat soliqlari hisobiga, mahalliy byudjetlar daromadlari esa mahalliy soliqlar va yig’imlar hisobiga shakllantirishning huquqiy bazasi mustahkamlangan.

Soliqlarni byudjetga tushishi jihatidan umumdavlat hamda mahalliy soliqlar va yig’imlarga guruhlanishi soliq tizimini tasniflashning zamonaviy ko’rinishlaridan bo’lib, ularni turli byudjet bo’g’inlari o’rtasida taqsimlashning aniq mezonlari nazariy jihatdan to’liq tadqiq etilmagan va asoslanmagan bo’lsada, bizningcha bu jarayon bir necha omillarni hisobga olgan holda amaliyotda qo’llanilib kelinmoqda. Ularga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:

• 
  davlat xarajatlarini turli byudjet bo’g’inlari o’rtasida taqsimlanishiga ko’ra;
  

• 
  soliqlarni ahamiyatidan kelib chiqqan holda;
  

• 
  soliqlarni undirish samaradorligini ta’minlash nuqtai-nazaridan;
  
• 
  joriy etilgan soliqlar vazifalariga ko’ra va shu kabi boshqa omillar.
  

Mahalliy byudjetlar O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimining muhim tarkibiy qismini tashkil etadi. Ular davlat hokimiyatining har bir mahalliy organi o’z faoliyatini amalga oshirishi uchun uning ixtiyerida aniq moliyaviy baza yaratadi. Mahalliy byudjetlar tizimi mahalliy talab-ehtiyojlarni to’liqroq hisobga olish hamda davlat tomonidan markazlashgan tartibda amalga oshiriladigan tadbirlar bilan to’g’ri olib borish imkonini beradi.

Mahalliy soliqlar va yig’imlar mintaqani rivojlantirish manbaini vujudga keltirish, tabiiy va boshqa moddiy resurslarni takror ishlb chiqarish, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining faoliyat ko’rsatishi uchun shart-sharoit yaratish maqsadida joriy etilgan.

O’zbekiston Respublikasi qonunlari, davlat hokimiyati mahalliy organlarining qarorlari bilan belgilangan, ular tomonidan o’z vakolatiga muvofiq ravishda mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun ishlatiladigan soliqlar mahalliy soliqlar hisoblanadi.

Mahalliy yig’imlar - bu O’zbekiston Respublikasi qonunlari, davlat hokimiyati mahalliy organlarining qaroriga muvofiq belgilangan, yuridik va jismoniy shaxslarga ularga ko’rsatilgan madaniy-maishiy xizmatlar yoki davlat hokimiyatining mahalliy organlari nazorati ostida o’tkaziladigan boshqa tadbirlarning chiqimlari bilan bog’liq xarajatlarni qisman qoplash uchun undiriladigan to’lovlardir.

Mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy davlat hokimiyati idoralarining daromad manbai hisoblanib, ular hozirga qadar davlatchilik munosabatlari rivojlanishiga mutanosib ravishda shakllanib, takomillashib keldi. Agarda respublikamizning bozor munosabatlariga o’tishi bilan bog’liq turli sohalarda amalga oshirilgan va davom ettirilayotgan islohotlarga nazar tashlaydigan bo’lsak, mahalliy hokimiyat idoralarining mavqeini oshirish borasidagi chora-tadbirlar muhim ahamiyat kasb etadi. Anna shunday chora-tadbirlarning aniq yo’nalishi mahalliy davlat hokimiyati idoralarining daromad manbaini mustahkamlashga qaratilgandir.

Bu boradagi islohotlarning ilk huquqiy asoslaridan biri, shubhasiz 1993 yil 7 mayda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining «Mahalliy soliqlar va yig’imlar to’g’risida»gi qonunidir. Ushbu qonunga muvofiq respublikamizda mahalliy soliqlar va yig’imlar joriy qilingan bo’lib, ularni joriy etishdan maqsad mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish manbaini vujudga keltirish, tabiiy va boshqa resurslarni qayta ishlab chiqarish, davlat hokimiyati va boshqaruvi mahalliy idoralarining faoliyat ko’rsatishi uchun shart-sharoit yaratish qilib belgilandi.

Mahalliy soliqlar va yig’imlar joriy etilgan paytdan shu kunga qadar ular tarkibidagi o’zgarishlar nafaqat son jihatdan, shuning bilan birgalikda, mohiyat jihatdan ham keng ko’lamli o’zgarishlarga erishildi. Bugungi kunga kelib ularning yangi turlari joriy etildi va amaliyotda samarali qo’llanilib kelinmoqda.

Respublikamiz soliq tizimidagi mavjud mahalliy soliqlar va yig’imlarga xos bo’lgan umumiy xususiyatlarning ayrimlari sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin:

• 
  mahalliy soliqlar va yig’imlar mahalliy davlat hokimiyati idoralari tasarrufida bo’lgan hududlar ehtiyojlari uchun ishlatiladi;
  
• 
  ularning asosiy qismi mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bevosita o’zlari tomonidan joriy etiladi;
  
• 
  ularni huquqiy jihatdan tartibga solishda mahalliy davlat hokimiyati idoralariga bir qadar vakolatlar berilgan bo’lsada, respublika qonunchiligi bilan ham hisoblashishni talab etadi va boshqalar.
  

Shuningdek, mahalliy soliqlar va yig’imlarning muhim xususiyatlaridan biri, ularni belgilash usuliga ko’ra ikki guruhga, ya’ni respublika qonunchiligi bilan joriy etiladigan va mahalliy davlat hokimiyati idoralari qonunchiligi bilan joriy etiladigan mahalliy soliqlar va yig’imlarga bo’linishidir.

Respublikamizda mahalliy davlat hokimiyati idoralarining asosiy daromad manbai hisoblangan mahalliy soliqlar va yig’imlar bilan bog’liq muammolar markazida ularning mahalliy byudjetlar xarajatlarini to’liq miqdorda moliyalashtira olmasligidadir. Shuning uchun ham umumdavlat soliqlaridan mahalliy byudjetlarga ajratmalar, ya’ni tartibga solinadigan soliqlardan to’liq yoki qisman ajratmalar belgilash tizimi amal qiladi va ulardan kelib chiqib mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bu boradagi vakolatlari yana bir qadar oshirilgan bo’lsada, bugungi kun da mahalliy davlat hokimiyati idoralarining soliqlar va yig’imlar bo’yicha vakolatlari qonunchilik nuqtai-nazaridan unchalik yuqori hisoblanmasada, amalda esa o’z hududlarida undiriladigan barcha soliqlar va yig’imlarni nazorat qilish tizimi amal qiladi.

Mahalliy byudjetlarning tartibga soluvchi daromadlari mikdori hududlarning quyidagi ko’rsatkichlari asosida belgilanadi:

• 
  hududlar moliyaviy holatiga, jumladan, ular o’z daromad bazalarining yetarligiga;
  
• 
  ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik, demografik va boshqa umumdavlat vazifalari va dasturlariga;
  
• 
  hududlar bo’yicha tovar (ish, xizmat) lar qiymatidagi farqlarga;
  
• 
  har qaysi hududlar aholisining soniga;
  
• 
  ushbu hududda joylashgan tashkilotlarining byudjet ajratmalariga bo’lgan ehtiyojiga;
  
• 
  hududlar o’rtasidagi moliyaviy nomutanosiblik (tafovut) ni bartaraf etish uchun hisobga olinadigan boshqa omillarga.
  

Soliq tizimi mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari faoliyatini tashkil etish tamoyillariga to’liq mos kelmay, soliq qonunchiligi va mahalliy byudjetlarni tashkil etishning huquqiy asoslarida ma’lum ziddiyatli holatlar mavjud.

Hududiy siyosatning asosiy maqsadi davlatning yagonaligini saqlagan va mustahkamlangan holda mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlariga ko’proq mustaqillik berish va ularning mas’uliyatlarini oshirishdan iborat. Hududlar mustaqillik darajasining o’sishi hududlarning respublika bilan iqtisodiy va avvalo byudjetlar o’rtasidagi munosabatlar tizimini takomillashtirishni talab etadi.

Jahon amaliyoti tasdiqlashicha, byudjet tizimining shakllanishi har qanday davlatda uzoq davom etadigan jarayondir, ideal holdagi byudjet qurilishi madeli bo’lishi mumkin emas.

Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi va byudjet tizimi tamoyillaridan kelib chiqqan holda davlt byudjeti daromadlarini shakllantirishning asosiy manbasi hisoblangan soliqlarni turli byudjet bo’g’inlari o’rtasida taqsimlash masalalariga keng e’tibor qaratilib kelinmoqda. Zero Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlaganidek, «Muayyan byudjetlarni shakllantirish manbalari bo’lgan respublika soliqlari bilan mahalliy soliqlar o’rtasida aniq chegara o’tkazish soliq tizimini takomillashtirishning eng muhim yo’nalishidir». Bu o’rinda hozirgi paytda soliq tizimini takomillashtirishning yunalishlaridan biriga e’tibor qaratilayapti va uning eng muhim yo’nalish ekanligi qayd etilayapti. Boshqa tomondan, respublika soliqlari bilan mahalliy soliqlar o’rtasida ma’lum bir chegara bo’lsada, uning yetarli darajada aniq emasligi ta’kidlanayapti.

Yuzaki qaraganda yoki bir tomonlama yondashilganda, alohida olingan soliq turining respublika yoki mahalliy soliqlar tarkibiga kiritilishi prinsipial ahamiyatga ega emasdek ko’rinadi. Bu narsa, ayniqsa, soliq to’lovchi nuqtai-nazaridan qaralganda yaqqol seziladi. Haqiqatdan ham soliqni to’lash natijasida soliq to’lovchiga tegishli bo’lgan mablag’larning bir qismi uning ixtiyoridan majburiy ravishda (qonunga binoan) olib qo’yilgani uchun bu mablag’ning keyingi taqdiri uni qiziqtirmasligi, tabiiydek. Soliqlarning mahalliy va respublika (davlat) soliqlariga bo’linishi hamda ularning shunga moye ravishda mahalliy va respublika byudjetiga borib tushishi oddiy soliq to’lovchilar o’ylaganidek unchalik ahamiyatga ega bo’lmagan masala emas. Aksincha, o’zining tarkibiy tuzilishiga ko’ra bir necha ma’muriy-hududiy bo’linmalardan tashkil toptan bizning mamlakatimiz uchun bu masala eng muhim masalalardan biridir. Chunki ana shu alohida-alohida olingan ma’muriy-ududiy bo’linmalarning bir-biriga mos ravishda rivojlanish sur’atlari, ular o’rtasidagi mavjud nomutanosibliklarning barham etilishi, o’zaro rivojlanishlardagi uzilishlarga barham berilishi, ma’muriy-hududiy bo’linmalar o’rtasidagi mavjud tafovutlarning ma’lum darajada qisqarishi, mamlakat doirasida yagona moliyaviy siyosatning yurgizilishi, hududlar doirasida iqtisodiy rivojlanishdan manfaatdorlikning so’nmasligi va shu kabilar respublika soliqlari bilan mahalliy soliqlar o’rtasida aniq va oqilona chegaraning o’tkazilishiga bevosita bog’liqdir.

O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi va bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan qator chora-tadbirlarning belgilanishi iqtisodiyotning barcha sohalarida bo’lgani kabi byudjetlar o’rtasidagi munosabatlarni ham chetlab o’tmadi. Respublikamizda bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan qator chora-tadbirlar ichida byudjetlar o’rtasidagi munosabatlarning maqbul mexanizmini ishlab chiqish va amaliyotga samarali joriy etish muhim ahamiyat kasb etishi bilan ajralib turadi. Bozor munosabatlari sharoitida byudjetlar o’rtasidagi munosabatlarning samarali amal qilishi ko’p jihatdan uning huquqiy bazasi qay darajada mustahkamligi bilan ifodalanadi. Byudjet qonunchiligidagi islohotlar bevosita respublikamizda bozor munosabatlarini shaklantirish zarurati bilan ifodalanadi. Ma’lumki, erkin bozor munosabatlari sharoitida davlat bilan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasidagi munosabatlar bozor qonun-qoidalari asosida amalga oshirilib, ular o’rtasidagi munosabtalarni tartibga soluvchi asosiy me’yoriy hujjatlar tizimi ishlab chiqilishi va shu asosda turli sohalardagi munosabatlar tartibga solinishi lozim. Davlat bilan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasidagi munosabatlarni ma’muriy yo’l orqali boshqarishni bozor talablari qabul qilmaydi. Shuning bilan birgalikda davlat byudjeti daromadlarin shakllantirish, daromadlar va xarajatlarni turli byudjet bo’g’inlari o’rtasida taqsimlash, ular samaradorligini oshirish kabi moliya tizimining qator dolzarb jihatlari mavjudki, ularning amaliyotda samarali amal qilishining asosiy sharti birinchidan, ular huquqiy bazasining shakllanganlik darajasi bilan ifodalansa, ikkinchidan, ushbu shakllangan qonunchilikning amliyotga qay darajada joriy etilishi bilan ifodalanadi.

Shuni alohida qayd etish lozimki, respublikamiz soliq tizimini takomillashtirishda turli hokimiyat organlarining soliqlar va yig’imlar bo’yicha vakolatlarini yanada aniqlashtirish va bunda mahalliy davlat hokimiyati idoralarining bu boradagi vokolatlarini oshirish muhim yo’nalish qilib belgilanishi lozim.