«Soha iqtisodoyoti va menejment» fanidan Ma’ruzalar tuplami Nukus-2020 Ma’ruza 1

MAVZU BUYIChA NAZORAT SAVOLLARI:

1. 
   Eng muxim ijtimoiy masalalardan biri xisoblangan narx tushunchasiga ta’rif bering.
   
2. 
   Bozor iqtisodiyoti sharoitida shakllanuvchi narx turlari va ularning vazifalari nimalardan iborat.
   
3. 
   Bozor iqtisodiyot sharoitida davlat narxlari saklanib koladimi.
   
4. 
   Narx va tarif tushunchalarini bir-biriga boglikligi va farki.
   
5. 
   Narxlarni shakillanishida ularni xarakatga keltiruvchi asosiy kuchlar kimlar xisoblanadi.
   

Ma’ruza 8. Konchilik sanoatida foyda va rentabellik
Foydaning iqtisodiy moxiyati
Foyda kushimcha maxsulotning bir kismi bulib, korxonalarining xujalik faoliyatining eng muxim iqtisodiy kursatkichlaridan iboratdir. Foyda korxona ishining kanchalik samaradorligini ifodalaydi. Foydada xujalikni boshkarish va ishlab chikarish manbalaridan foydalanish darajasi, ularning sifati va realizatsiya kilish muddatlari uz aksini topadi.


Foyda kurinishlari va ularni xisoblash usullari
Korxonaning (birlashmaning) umumiy (jami) foydasi balans foyda deb ataladi va kuyidagi formuladan aniklanadi.
P P₁  P₂  P₃
bunda, P₁-tovar maxsulotining sotishdan tushadigan foyda;
P₂-boshka realizatsiyalardan olinadigan foyda deb ataluvchi nosanoat tusidagi maxsulot, ilgari va xizmat kursa-tishlarning realizatsiyasidan tushadigan foyda;
P₃-realizatsiya kilinmaydigan operatsiyalar natijalaridan tushadigan tushumlar.
Konchilik korxonalarida balans foydaning 910 kismi tovar xolatidagi foydali kazilmalarni sotishdan xosil buladi.
O`zbekiston Respublikasi narxlar kumitasining karoriga binoan foyda (zien) maxsulot, tovar, kursatiladigan xizmatlarni shartnoma ulgurji narxlarida realizatsiya kilishdan tushadigan pul bilan (kushimcha qiymat soligi va aktsizlarsiz) ularning tula tannarxiga kiradigan barcha sarf xarajatlarning ayirmasi orkali aniklanadi. Ushbu karoridagi kursatmaga binoan maxsulotni realizatsiya kilishdan olinadigan foydani kuyidagi ifoda blan aniklash mumkin.
;
bunda: B_i va T_i - mos ravishda korxonaning i turidagi maxsulot birligining shartnoma ulgurji baxosi va tula tannarxi, sum:
Q_i - realizatsiya kilinadigan i turidagi maxsulot xajmi, natural birliklarda , i1,2,3,....n - chikariladigan maxsulot turi .
Boshka maxsulotlar yoki xizmatlar realizatsiyasidan olinadigan foyda korxona asosiy ishlab chikarishga xos bulmagan uzga maxsulotlar (xalk iste’mol mollari, shuningdek kum, gilva boshkalar)ni sotish, korxona balansidagi avtoxujalik faoliyati, yordamchi xujalik maxsulotlarini sotsh, uzga korxonalarga elektr energiya, issiklik, bug, suv va boshkalarni sotish evaziga xosil buladi.
Realizatsiya kilinmaydigan operatsiyalar natijalaridan keladigan foyda korxona schyotiga iste’molchilar karzlarini, jarima va boshka tulovlarni kelib tushishidan tashkil topadi.
Odatda foyda ma’lum kalendar vakt (oy, kvartal, yil)ga xisoblanadi. Uning mikdorini 1 t kazib chikariladigan foydali kazilmaga xisoblash mumkin.
Yukorida keltiriilgan formula va fikrlardan kurinib turibdiki, narxlarning muayyan darajasida maxsulot tannarxi kanchalik kam va uni ishlab chikarish xajmi kanchalik kup bulsa korxona foydasining mikdori shunchalik kup buladi. Aksincha, tannarxning oshishi yoki maxsulot chikarish xajmi kiskarishi mikdorini kamaytiradi.
Korxona foydasining xajmi chikariladigan maxsulot sifatiga xam boglikdir. Chunki yukori sifatli maxsulot odatda xiyla yukori ulgurji baxolar bilan realizatsiya kilinadi.