СоғЛИҚни сақлаш вазирлиги

 
 
 
 
 
 
11 БОБ. ФАРМАЦЕВТИКА БОЗОРИДА УЛГУРЖИ САВДО 
ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛЛАШТИРИШ 
 
11.1. ДОРИ ВОСИТАЛАРНИНГ МУОМАЛА СОҲАСИДА 
ЛОГИСТИК ЁНДОШУВИ 
Дори воситаларини муомала соҳасида хом ашѐ, субстанция олиш ѐки 
доривор ўсимликни ўстиришдан бошлаб, токи сўнгги истеъмолчига дори 
препаратларини етказиб бергунча бўлган йўлни икки қисмга ажратиш 
мумкин. Хом ашѐни олишдан бошлаб, токи тайѐр маҳсулот ишлаб 
чиқаргунча бўлган йўлнинг бир қисми техник-ишлаб чиқариш мақсадидаги 
маҳсулотнинг ҳаракати
деб айтилади. 

---

158 
Йўлнинг иккинчи қисми тайѐр маҳсулотнинг ишлаб чиқарувчидан 
истеъмолчига, ѐки фойдаланувчига етиб бориш ҳаракати 
товар ҳаракати
деб аталади. 
Бу икки оқимни бирлаштирилганига унча кўп бўлгани йўқ ва уни, 
орасидаги муносабат моддий оқим
деб номланди. Бу эса ўз навбатида 
маҳсулот ҳаракати жараѐнида пайдо бўлган янги объект 
логистика
(грекчадан 
logistics
– ҳисоблаш, фикрлаш санъати) фанини ўрганиш 
предметига айланди. 
Ҳозирги кунда логистикани кўпгина таърифи мавжуд бўлиб, улардан 
бири логистика - истиқболни аниқлаш, ҳарид килишни амалга ошириш, 
ишлаб чиқариш ҳажмларини режалаштириш, буюртмаларни қайта ишлаш, 
захираларни бошқариш, омборхона фаолияти ва транспорт орқали 
ташишларни режалаштиришни ўз ичига оладиган комплекс ҳўжалик 
фаолияти деб кўрилади. 
Фармацевтик бозорда улгуржи савдони ривожланиши, фармацияни 
ташкил қилиш ва иқтисодиѐтининг келажак йўналишини белгилашда 
логистик ѐндашувларни қўлланиши, фармацевтик логистика деб аталади. 
Фармацевтик логистика
- фармацевтик ва бошқа товарлар ҳамда улар 
билан боғлиқ бўлган фармацевтик ѐрдамда истеъмолчиларни қониқтира 
оладиган ахборотли, молиявий ва хизмат қилиш оқимларини ўз ичига 
оладиган бошқариш ва қулайлаштиришни таъминлайдиган фан ва амалий 
фаолиятдир. 
Логистика моддий ресурсларни тақсимлаш, ишлаб чиқаришни техник, 
технологик, ташкилий таъминлаш тўғрисидаги фан сифатида, илмий – 
техник тараққиѐт таъсири натижасида маҳсулотлар айлануви жараѐнини 
такомилаштириб боришга бўлган доимий талаб таъсири остида пайдо 
бўлди. 
Логистика қуйидагиларга асосланади: 
техникага (материаллар оқими); 
информатикага (ахборотлар оқими); 
ишлаб чиқаришга (мос ҳолдаги бошқарув моделлари билан). 
Товар ҳаракати жараѐнининг мураккаблашувига бир қатор омиллар 
сабаб бўлди, уларнинг энг асосийлари қуйидагилардир: 
ўтқазувчи бозорлар учун олиб борилган конкрет курашлар, уларни 
эгаллаш, кенгайтириш, бозордаги мавқеини мустахкамлаш, 
истеъмолчилар хоҳиш – иродасини ўрганиш, товарнинг ҳаѐтийлик 
даврини ўрганиш, рақобатчилар бозорга таклиф қилаѐтган 
товарларни ва истеъмолчилар талабини ўрганиш; 
аниқ ўтқазувчи бозорларга йўналтирилган ва истеъмолчилар 
буюртмасига асосан ишлаб чиқаришни ташкил этиш, барча 
босқичларда моддий ресурслар ҳаракати. Аниқ ва пухта ўйлаб 
чиқилган, режалаштирилган ва ташкил этилган ишлаб чиқариш 
жараѐнларини амалга ошириш; 

---

159 
Товар ҳаракати тўғрисидаги ахборотнинг муомала жараѐнининг 
барча босқичларида ва маҳсулотни ишлаб чиқариш жараѐнида 
тартибга солинган ҳаракат; 
Логистик тизим фаолияти логистик қоидалар асосида амалга 
оширилади. Логистик қоидалар деганда логистик тизимда энг 
мақбул йўналишларни аниқлаш учун, юклар ва усуллар йиғиндиси 
тушунилади; 
Логистик тизим (ЛТ) деганда элементлар ва улар ўртасида юк 
(материал) оқимини, у пайдо бўлган нуқтадан истеъмол 
қилинадиган нуқтагача бошқариш мақсадида пайдо бўладиган 
ўзаро алоқалар ва бу жараѐнлар учун зарур бўлган ахборот 
оқимлари йиғиндиси тушунилади. 
Логистик тизимнинг элементлари қуйидагилардир: ишлаб чиқарувчи, 
қайта ишловчи корхоналар ва бошқа тармоқларнинг корхоналари, тижорат-
воситачилик корхоналари транспорт ва омбор қувватлари, етказиб 
берувчилар, буюртмачилар, ахборот тизимлари, ахборотни йиғиш, қайта 
ишлаш ва узатиш мосламалари, бошқарув органлари (менежмент). 
Моддий оқимлар тизимининг муваффақиятли ишлаши логистик 
инфраструктуранинг ривожланишига жуда боғлиқдир. 
Логистика инфраструктураси деганда бир корхонадан бошқа корхонага 
моддий ва ахборот оқимларини ишончли ҳамда бир маромда етказиб 
турилишини таъминлайдиган транспорт ва бошқа зарурий элементларнинг 
йиғиндиси тушунилади. 
Логистика фаолиятининг асосий соҳаларидан бири махсулотни 
таъминлаш, уларни бевосита истеъмолчига етказиб бериш ҳисобланади. 
Логистик фаолияти биринчи навбатда юкларни ташиш учун зарур 
бўладиган транспорт билан жуда боғлиқдир. Транспорт фаолиятининг 
асосий кўрсаткичи – бу бажарилган транспорт ишларининг ҳажми, яъни 
юкларни маълум бир масофага энг кам харажатлар билан ташиш ҳажми 
ҳисобланади. 
Қуйидагиларга қилинган харажатлар логистик сарф – харажатлар 
ҳисобланади: 
ташишга, ортишга, туширишга, қайта ортишга, юкларни манипуляция 
қилишга; 
транспорт – омбор ишларининг ҳамма турлари бўйича тахлаш; 
ахборот хизматини кўрсатиш, яъни ахборот оқимларини ташкил этиш; 
айланма маблағларни тутиб туришга ва омборларда юкларни сақлаб 
туриш натижасида қилинаѐтган таваккалчилик; 
логистик бошқаришга. 
Моддий (юк) оқимларининг фаолият юритиши билан боғлиқ бўлган 
зарур тушунчалардан бири ахборот оқимларидир. Шунингдек тескари 
алоқа, яъни режалаштирилган иш қандай натижа билан тугаганини 
солиштириш учун зарур бўладиган ахборот, алоқа тушунчаси ҳам кенг 
фойдаланилади. Тескари алоқа логистик жараѐнларни янада самаралироқ 

---

160 
бошқаришга имкон беради. Ахборот оқимлари логистик каналлар орқали 
ўтадиган ахборот каналларининг йиғиндисидир. 
Логистик канал – етказиб берувчи, истеъмолчи, ташувчи, воситачи, 
суғуртачилардан иборат қисман тартибга солинган кўплик. Истеъмолчи ѐки 
етказиб 
берувчи 
бозор 
иқтисодиѐти 
шароитида 
ташувчиларни, 
суғуртачиларни ва ҳ.к. ларни турли хил усуллар билан (рейтингини 
ҳисоблаш, операцияларни тадқиқ қилиш усулларини қўллаш ва ҳ.к) танлаш 
имкониятига эгадир. Танлаш амалга оширилгандан сўнг логистик канал, 
логистик занжирга айланади. 
Логистик занжир – бу чизикли тартибга солинган кўплаб жисмоний ва 
юридик шахсларнинг (ишлаб чиқарувчилар, дистрибьюторлар, умумий 
фойдаланиладиган омборлар) кўплиги бўлиб, улар ташқи моддий оқимни 
бир ЛТ дан бошқа ЛТ га етказиб бериш бўйича ѐки якуний истеъмолчига 
етказиб бериш бўйича (ноишлаб чиқариш истеъмоли, шахсий истеъмол) 
операцияларни амалга оширадилар. Умумий ҳолатда логистик занжир 
ишлаб чиқарувчи, истеъмолчи, воситачи ва ташувчиларни бирлаштиради. 
Бу оқимларнинг ўзаро ҳаракати ва ўзаро алоқаси тадбиркорлик 
логистикаси фаолиятида ўз аксини топади, у корхоналар, етказиб 
берувчилар ва буюртмачилар ўртасидаги барча моддий ва ахборот 
оқимларини бирлаштиради ва ташкил қилади. 
Логистик жараѐнлар муваффақиятли бориши учун логистик 
бошқарувдан 
фойдаланилади, 
бу 
бошқарув 
корхонани 
умумий 
бошқаришнинг бир қисми ҳисобланади. Логистик бошқарув ўзида 
режалаштириш, бошқариш ва назорат қилиш кабиларни акс эттиради ва 
уларнинг асосида мос ҳолдаги ахборот ѐтади. Логистик бошқарув 
корхонани умумий бошқариш билан бирга фаолият юрита туриб, у моддий 
(юк) оқимларнинг тежами ва илдам бўлишини, зарурий заҳираларнинг энг 
қулай ҳажмини таъминлаши керак, моддий оқимлар мавжуд бўлишининг 
шароити ва талаблари тўғрисида ахборотга эга бўлиши керак.
Олимлар ва амалиѐтчилар тасдиқлаши бўйича моддий захираларни 30-
70 % қисқартирилиши, сақлаш вақтини камайтириш, маҳсулотни ишлаб 
чиқарувчидан истеъмолчига етиб боришини тезлатиб, товар айланишининг 
иқтисодий самарадорликка эга бўлишига имкон яратади. Бунда 7-R 
логистик қоида жорий қилинди: Right product (керакли маҳсулот); Right 
quantity (керакли миқдорда); Right condition (берилган сифатда); Right place 
(керакли жойда); Right time (белгиланган вақтда); Right customer (аниқ 
истеъмолчи учун); Right cost (кам чиқимли). 
Орасидаги моддий оқимнинг қайси қисмида ҳаракати ўрганилишига 
қараб, логистикаси