Smirlarda kasbiy qiziqishlarni shakllantrishning psixologik xususiyatlari

Muxtoriyat
kasb tanlash jarayoniga nisbatan 
mustaqil, faol va mas'uliyatli pozitsiyani, shuningdek, boshqalardan mustaqillikni, 
o'z kasbiy ustuvorliklarini ta'kidlash qobiliyatini nazarda 
tutadi. 
Rejalashtirish
ularning kasbiy rivojlanishi rejasini tuzish qobiliyatini, 
kasbiy maqsadlarga erishish uchun turli xil variantlarni taklif 
qiladi. 
Xabardorlik
o'rta maktab o'quvchilarida kasblar dunyosi va individual 
kasblar, shuningdek, ma'lum bir sohada kasbiy faoliyatni o'zlashtirish uchun zarur 
bo'lgan kasbiy muhim fazilatlar to'g'risida ma'lumotlar mavjud deb taxmin 
qiladi. 
Hissiy munosabat
kasb tanlashda hissiy ishtirokni, bu jarayonga ijobiy rang 
munosabatni, shuningdek, o'rta maktab o'quvchilarining mehnat sub'ekti bo'lishga 
tayyorligini nazarda tutadi. 
Qaror qabul qilish
o'rta maktab o'quvchilari 
allaqachon biron kasbni tanlashganligini, uni puxta egallashga qaror qilganliklarini 
va o'z kasbiy kelajagini uning doirasida rejalashtira olishlarini taklif qiladi. 
Kasb tanlashda odatiy xatolar: o'spirinni yuqori malakali mutaxassislikka 
yo'naltirish; nufuzli bo'lmagan kasblarga e'tibor bermaslik; o'z ixtiyori bilan emas, 
balki kasb tanlash va qaror qabul qilishda fikrlarning etishmasligi; maktab 
mavzusiga munosabatlarni ushbu mavzu bilan bog'liq kasbga o'tkazish; do'stlar 
tomonidan ushbu kasbni tanlash bilan bog'liq kasb tanlash. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

9 
1.2. O'smirlardagi kasbga bo'lgan qiziqishning psixologik xususiyatlari 
O‘smirlik yoshiga o’tish o’quvchilarning o‘qish faoliyatidagi muxim qayta 
o’zgarishlar bilan bogliqdir. O‘qish faoliyatining yangi va yukorirok bosqichi 
uning mustaqillik darajasi bilan belgilanadi. D.B.Elkonin, T.V.Dragunova va 
boshqa psixologlar materiallarining kursatishicha, o‘smirlik yoshining dastlabki 
davrida o‘qish faoliyati taraqqiyotining bosqichlarida juda katta xar xillikni 
kuzatish mumkin. Mustaqil ishlarni elementar darajada ham tashkil kila 
olmaydigan, nixoyatda past, quyi bosqichdan bosqichdan boshlab, mustakil ishlar 
faqat uy vazifalarini bajarishda kuzatiladigan qator oraliq shakllardan o’tib, yangi 
materiallar va xatto bilimlarning yangi soxalari (astronomiya, mexanika, 
radiotexnika) mustaqil o’zlashtiriladigan eng yuksak bosqichlarni kuzatish 
mumkin. Biroq taraqqiyot nuqtai nazaridan so’ngngi bosqich istiqbolidir. o‘smirlik 
yoshining boshlanishi o‘qish faoliyati eng yuksak bosqichining tarkib topa 
boshlashi bilan boglanadi. o‘smir uchun bilish extiyojlarini kondirishga karatilgan 
mustakil bilim orttirish tarzidagi o‘qish faoliyatining ma’nosi sekin-asta ochila 
boshlaydi. 
Voqelikka bo‘lgan ongli munosabatning uchuman o’sishi bilan o‘smirlarning 
o‘qishga bo‘lgan ongli munosabatlari sezilarli darajada kuchayadi. O’zlarining 
o‘qish faoliyatlarida ular sekin-astalik bilan shaxsiy ma’no kasb etadigan xakikiy, 
chukur bilimlar bilan yangicha munosabatlarda boglangan yangi, yuksakrok 
bosqichga kutariladilar. Rus psixologlarining tadqiqotlari shuni belgilab berdiki, 
o‘smirlar o‘qish faoliyatining motivlari murakkab tuzilishga egadir. O’smirlar 
o‘qish faoliyatining motivlari tarkibiga keng ijtimoiy motivlar (bilim orttirishning 
ijtimoiy jixatdan muxim ekanini anglash, mustakil xayot va mexnatga tayyorlanish 
uchun o‘qish zarurligi), aslida muvaffakiyatga intilish, izzat nafs bilan boglik 
bo‘lgan bilish motivlari va shaxsiy motivlar (bolalar jamoasida obru kozonishga 
intilish va raxbarlik rolini uynash) birga kushilib ketgandir. Bunda ba’zan qarama-
qarshilik kuzatiladi: bilim orttirishga bo‘lgan intilish maktabdagi o‘qishga befarq 
yoki xatto salbiy munosabatda bo’lish bilan, maktabdagi baholarga 

---

10 
«xushchakchak-mensimaslik» (D.B.Elkonin) munosabati bilan aralashib kushilib 
ketishi mumkin. Bu o‘qishdagi u yoki bu xildagi muvaffakiyatsizlikka, o‘qituvchi 
bilan bo‘lgan nizoga nisbatan uziga xos reaksiya bo’lishi mumkin. o‘smir odatda 
o’zining o‘qishdagi muvaffaqiyatsizliklarini qattiq ichdan kechiradi, lekin uning 
izzat nafsi ba’zan bu muvaffakiyatsizlikka bo‘lgan haqiqiy munosabatni nikoblash 
xoxishini tugdiradi. Natijada o’quvchi o‘qishdagi muvaffaqiyatlarga o’zini 
mutlaqo befarkdek va beparvodek tutadi, xatto soxta mardlik kursatmokchi 
bo’ladi. o‘smirning o‘qishlarining paydo bo’lishi (kitob o‘qish, shaxmat uynash, 
filyatiliya, ya’ni marka tuplash va boshqalar) bilan tushuntirish mumkin. 
Nixoyat, o‘smir xotirasining o’ziga xos xususiyati ancha murakkab 
assotsiatsiyalarni, yangi materialning eskisi bilan boglanishini aniklash, yangi 
materialni bilimlar sistemasiga kiritishdir. Yu.A.Samarin va uning xodimlari 
bilimlar tizimini tarkib toptirish jarayoni xar xil darajadagi assotsiatsiyalarni 
belgilab olishga aoslanishini aniklaganlar. o‘smir kichik maktab yoshidagi bola 
uchun xarakterli bo‘lgan ayrim assotsiatsiyalar (Yu.A.Samarinning fikricha, lokal 
assotsiatsiyalar) va alohida sistemali assotsiatsiyalar (bir-biridan ajralgan xolda 
mavjud bo’ladigan aloxida masalalarga doir xususiy bilimlar) xosil qilishdan ancha 
yukori darajada-fanlar ichidagi (sistemalar ichidagi) assotsiatsiyalarni (ukeuv 
predmeti ichidagi bilimlarini aks ettiruvchi assotsiatsiyalarni) tarkib toptirish 
darajasiga utadi, o‘smirlik yoshining oxirida eng yuksak darajaga-fanlararo 
(sistemalararo) assotsiatsiyalarga utish uchun sharoit yaratiladi. Bu turli o’quv 
predmetlarining materiallarini bir-biri bilan boglash, xar xil fanlardan beriladigan 
bilimlarning umumiyligini, birligini tushunish imkonini beradi. 
Diqqatning taraqqiy etishi ma’lum ziddiyatlari bilan: bir tomondan, o‘smirlik 
yoshida barkaror, ixtiyoriy diqqatning tarkib topishi bilan, boshqa tomondan, 
o‘smirdagi taassurotlar, kechinmalar, jushkin aktivlik va impulsivlik ko’pincha 
bekaror diqqatga olib borishi bilan, uning tez chalgishi bilan ajralib turadi. Hama 
narsa ish sharoitiga, materialning mazmuniga, ukuvchining kayfiyati va psixik 

---

11 
xolatiga, uning ishga bo‘lgan munosabatiga bog’liqdir. Diqqatning tanlovchilik 
kobiliyati, ya’ni uning turlicha xarakteristikasi usha narsaga bo‘lgan qiziqish 
kulami va darajasiga boglik bulishi o‘smirda juda yakkol ifodalangan. Bu darsda 
(uzi yoktirmagan darsda) e’tiborsiz va parishonxotir bslib utirgan ukuvchi boshqa, 
uzi yaxshi kurgan darsda nixoyatda, xushyor, fikrini bir yerga tuplab olib, xech 
narsaga mutlako chalgimasdan bemalol ishlashi mumkin. 
Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, o‘smirlik yoshida diqqatning ko’lami, shuningdek, 
diqqatni bir operatsiyadan boshqa operatsiyaga karatish, faoliyatning bir turidan 
boshqa turiga jalb etish qobiliyati sezilarli darajada ortadi. Kichik maktab 
yoshidagi ukuvchilardan farkli ularok, o‘smir uchun odatda uz faoliyatini 
uzgartirishga kandaydir aloxida psixologik tayyorgarlik ko’rish talab etilmaydi. 
Diqqatni tashkil etishning eng yaxshi usuli o‘qituvchining qandaydir aloxida 
usullarni qo‘llanishga emas, balki o‘qish faoliyatini o‘smirda diqqatni uzoq vaqt 
mobaynida biror narsaga chalg‘itish uchun na vaqt, na istak va na imkoniyat 
kolmaydigan kilib uyushtira olishiga boglikdir. Kizikarli ish, kizikarli dars 
o‘smirni shunchalik kamrab olishga kodirki, u juda uzoq vaqt davomida zo‘r 
ishtiyoq bilan ishlaydi. Shunisi ham borki, o‘smir uchun qiziqarli bo‘lgan narsa-
hamisha ham shunchaki qiziqarli narsa emas. Ishning bir turidan boshqa turiga 
vaqti-vaqti bilan o‘tib turiladigan mazmunli mashg‘ulotlar, aktiv bilish faoliyati-
ana shu narsa darsni o‘smir uchun kizikarli darsga aylantiradi, anna shuning uzi 
uning diqqatini uyushtirishga yordam beradi. N.F.Dobrinin va uning xodimlarining 
tadqiqotlari shuni kursatadiki, o‘smirlar irodaviy zo‘r berish bilan ushlab 
turiladigan ixtiyoriy diqqtdan keyingi diqqat deb ataladigan diqqatga tobora 
ko’prok utib bormokdalar. Bu diqqat oldindan uylab qo‘yilgan va muayyan 
maqsadga karatilgan diqqat bo‘lib, ishga «kashfiyotlar»ga bo‘lgan qiziqishning 
asta-sekin ortib boishi asosida yuzaga keladi, shunga ko’ra ham bu diqqatni tutib 
turish uchun irodaviy kuch sarflash talab etilmaydi. 

---

12 
O‘smirlik yoshida fikrlash faoliyachtida muxim siljishlar yuz beradi. Kichik 
maktab yoshida erishilgan tafakkur taraqqiyotining darajasi o‘smirga fan asoslarini 
muvaffakiyatli va sistemali o‘rganish imkonini beradi. O‘rganiladigan fanlarning 
mazmuni va ukuv kurslari tuzilishining mantiki bilimlarni uzlashtirishning yangi 
xarakterini, mustakil tafakkurga tayanishni talab etadi, abstraksiyalash va 
umumlashtirish, takkoslash, muloxaza yuritish, xulosalar chikarish, isbotlash 
kobiliyati zarur bo’ladi. Birok, shuni nazarda tutish kerakki, hama o‘smirlar ham 
isbotlovchi tafakkurga osongina utavermaydilar. Ulardan ba’zilariga, masalan, 
umumlashtirilgan geometrik isbot g‘oyasining o‘zi tushunarli bulmaydi: 
o‘zingning xaq yoki noxaq ekanligingni ko‘rib turib ishonch xosil qilganingdan 
keyin isbotlab o‘tirishning nima keragi bor. O‘smirlardan biri xayron bo‘lib, 
bunday deb javob bergan: «o‘qituvchi doskaga ikkita teng uchburchakni chizadi va 
ularning teng ekanligini uzoq vaqtgacha tushuntirib o‘tiradi».