Siyosatshunoslikka

merkantilizm-davlatlar
boyligini ulaming 
g‘aznasidagi oltinlar bilan o‘lchashni inkor qildi. Ispaniya Yangi dun- 
yoning oltin va kumushlarini talar, lekin baribir kambag‘allashib bo-
186

---

rar, Fransiya ham merkantilist siyosatini yuritib, iqtisodiy rejalar, sub- 
sidiya, yig‘imlar kabi savdoga cheklovlar qo‘yib kelardi.
A.Smit bunday qilib farovonlikka erishib bo‘lmasligini aytadi. 
Hukumat aralashuvi o ‘sishni to‘xtatadi. Agar biror korxonaga bi­
ror mahsulot ishlab chiqarishda monopoliya huquqi berilsa, raqobat 
sinadi va natijada yangi turdagi mahsulotlar chiqarish va narxlami 
pasaytirishga intilish yo‘qoladi. Iqtisod o ‘smaydi. Agar milliy ish­
lab chiqarishni himoya qilish uchun soliqlar qo‘yilsa, sifatli va arzon 
mahsulotlar uchun stimul bo‘lmaydi. Davlatni iqtisodiyotdan chiqa- 
rib tashlash orqali, iqtisodning o‘zini erkin (fransuzchada “laissez- 
faire”) qoldirish orqali farovonlikka erishish mumkin50.
Liberal mafkuraning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri xususiy 
mulkka va bozorga asoslangan, davlatdan ham, siyosiy institutlardan 
ham mustaqil boMgan iqtisodiy jamiyat sifatidagi fuqarolik jamiyati 
g ‘oyasidir.
Konservatizm. 
XIX asr boshlariga kelib siyosiy mafkuraning 
yangi bir ko‘rinishi sifatida konservatizm o‘rtaga chiqdi. konserva­
tizm - mavjud ijtimoiy tartibni, eng avvalo, millatda, dinda, nikohda, 
oilada, xususiy mulkda mujassamlashgan axloqiy-huquqiy munosa- 
batlami saqlab qolish tarafdori bo‘lgan siyosiy mafkura.
«Konservatizm» atamasini birinchi bo‘lib firansuz yozuvchisi 
F.R.Shatobrian (1768-1848) muomalaga kiritgan. XVIII asr oxiri
- XIX asr boshlaridagi konservatizmning eng yirik nazariyotchilari 
E.Berk, S.Koldrij, U. Vordsvort va boshqalar edi. E.Berk 1790-yilda 
«Fransuz inqilobi haqida mulohazalar» nomli kitobini yozdi va bu 
asar konservatizmning poydevori bo‘lib qoldi.
Edmund Berkning XIX asrdagi g‘oyalarini zamonaviy konser- 
vatizmdan farqlash uchun “klassik konservatizm” deb ataymiz. Ed­
mund Berk Adam Smitning fikriga qo‘shilgan va erkin bozomi eng 
yaxshi iqtisodiy tizim deb bilgan. Lekin Berk Fransiya inqilobchilari 
qabul qilgan liberal qarashlarga butunlay qarshi chiqqan. Bu yerda 
liberalizm Jan Jak Russo va Tomas Peynning ta’siri ostida