Siyosatshunoslik

G'azzoliy, Nizomulmulk
(XI asr) asar- 
larida ham qalamga olingan. Imom G'azzoliyning «Kimyoi 
saodat» asarida davlat rahbari jamiyatning yuragi, odamlaming 
dono va diyonatli rahbar atrofida uyushishi Haq taolo xohishiga 
muvofiq, degan g‘oya ifodalangan. Ammo 
Abu M i Hasan ibn
ЛИ Tusiy-Nizomulmulk
(1018—1092) o‘zining «Siyosatnoma» 
(«Siyar ul-muluk»), «Dastur-ul-vuzaro», «Qonun ul-mulk» kabi 
asarlarida adolat, insof, to ‘g‘rilik va halollik kabi axloqiy 
kategoriyalarga urg‘u bergan bo‘lsa-da, siyosat hodisasini real
70

---

hayot bilan bog‘lab talqin etgan hamda markazlashgan kuchli 
davlat g'oyasini qat’iy himoya qilgan. Shohning jasur, dono, 
tadbirkor va qat’iyatli bo‘lishi g‘oyasini ilgari surgan. Davlatni 
idora qilishda amaldorlar katta o‘rin tutishlarini, ulami tanlash 
va joy-joyiga qo‘yishga o‘ziga xos talab darajasida qaragan. «Si- 
yosatnoma»da amaldorlami tarbiyalash, himoyalash va zarur 
boisa, jazolash bilan bog‘liq bo'lgan tavsiyalar berilganki, bu 
hoi siyosatchi va davlat rahbarlarining e’tiborini jalb etadi. Ni- 
zomulmulk davlatda markazlashgan hukumat (ijro hokimiyati) 
kuchli bo‘lsa, shunda tinchlik va adolat barqaror bo‘ladi, raiyat 
(xalq) o‘z maqsadiga yetadi, jamiyat sulh va adolatda, muruwatda 
yashaydi, deb qayd etadiki, kuchli ijro hokimiyati haqidagi bu 
muallif qarashlari demokratik qadriyatlami qaror toptirayotgan 
hozirgi zamon siyosiy tizimlari uchun ham o‘z dolzarbligini 
saqlab qolmoqda. Umuman, «Siyosatnoma» jiddiy siyosiy-tari- 
xiy hujjat bo‘lib, markazlashgan hukumatning parchalanishiga 
qarshi qaratilgan asardir.
Uyg'onish davrining buyuk qomusiy olimi 
Abu Rayhon M u­
hammad ibn Ahmad al-Beruniydan
(973—1048) ilm-fanning turli 
sohalariga oid 160 dan ortiq taijimalar, turli hajmdagi asarlar, 
yozishmalar qolganligi ma’lum. Beruniyning ijtimoiy-siyosiy 
qarashlari aks etgan asarlari orasida «Osor al-boqiya an al-qurun 
al-xoliya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar») va «Hin- 
diston» asarlari, ayniqsa, mashhurdir.
Mutafakkir davlat va huquqning paydo bo‘lishi', ulaming va­
zifalari masalalarini Forobiy kabi ehtiyojga bog‘lab, ma’rifatli 
shoh boshqamvi g‘oyasini ilgari suradi, ijtimoiy hayotni o‘ziga 
xos «shartnoma»ning natijasi deb biladi. «Inson o‘z ehtiyojlarini 
tushunib, o ‘ziga o ‘xshash kishilar bilan birga yashashning 
z a ru rlig in i anglay b o shlaydi. Shuning u ch u n o ‘zaro 
kelishuvchanlik qabilidagi «shartnoma» tuzishga kirishadi. Odam- 
laming birgalikdagi turmushi insonni haqiqiy qudratga, uning 
ehtiyojlarini qondirishga olib kelmaydi, buning uchun yana meh- 
nat qilish ham zarurdir», deb hisoblaydi alloma.
Bemniy fikricha, idora qilish va boshqarishning mohiyati 
boshliqning zolimlardan aziyat chekkanlar huquqlarini himoya 
qilishi, birovlaming tinchligi yo‘lida o‘z tinchligini yo‘qotishi-
71

---

dir deb biladi. Qolaversa, jamiyatni boshqaruvchi shaxs qat’i- 
yatli, ma’rifatparvar, yangilikka intiluvchi bo‘lmog‘i, oliy va quyi 
tabaqalar, kuchlilar va kuchsizlar orasida tenglik, adolat o‘rnata 
olishi lozim. Har qanday nizo-janjallar, toj-taxt talashish, 
zo‘ravonlik, bosqinchilik harakatlariga qarshi turgan Beruniy 
davlatlar va xalqlar o‘rtasida yaxshi qo‘shnichilik munosabatla- 
rini olib borish g'oyasini ilgari surgan.
Buyuk mutafakkir