Siyosatshunoslik

1 
Туленов Ж.
Кдцриятлар фалсафаси. - Т., 1998. - В. 104.
66

---

siyosatga nisbatan nasihatgo‘ylik yondashuvi ustunlik qiladi1. 
Unda siyosat har qanday vaziyatda ham axloqiy prinsiplar: 
rostgo'ylik, halollik, odamlarga xayrixohlik va hokazolarga zid 
bo'lmasligi kerakligi va faqat axloq yo‘l qo£yadigan vositalardan 
foydalanish lozimligi talab qilinadi.
Milodiy V asrning oxiri VI asr boshlarida Markaziy Osiyoda 
mazdakiylik deb nom olgan diniy-falsafly ta’limot yuzaga keldi. 
Eronning Nishopur shahrida tug'ilgan Mazdak dehqonlar 
qo‘zg‘oloniga rahbarlik qilganligi hamda mazdakchilar o‘z siyosiy 
talablarida «z» harfi bilan boshlanuvchi to‘rtta narsa «zamin» 
(yer), «zar» (oltin, boylik), «zo‘r» (kuch, hokimiyat), «zan» (xo- 
tin)ning barchaga teng taqsimlanishini talab qilib chiqqanlari 
tarixdan ma’lum. Ijtimoiy tengsizlikni jamiyatdagi falokat va 
baxtsizliklar sababi deb hisoblovchi bu ta’limot mol-mulkni 
umumlashtirishdek utopik g‘oyani ilgari surgan2.
Markaziy Osiyo turkiy xalqlarining ijtimoiy-siyosiy tafakku- 
ri tarixini o‘rganishda 0 ‘rxun-Enisey yodgorliklaridan Tunyuquq, 
Qul tegin, Bilga hoqon bitiklarining ham ahamiyati kattadir. 
Ayniqsa, Baykal ko‘liga quyiladigan 0 ‘rxun daryosining sharqiy 
qirg‘og‘i yaqinida joylashgan (732-yilda toshga o‘yib yozilgan) 
Qul tegin bitiktoshi Turk hoqonligidagi davlat boshqaruvi 
masalalarini o‘z ichiga olganligi bilan diqqatga sazovordir. Bu 
bitiktoshdagi «...turk beklari, xalqi buni eshiting! Turk xalqini 
to‘plab davlat tutishingizni bu yerda toshga o‘yib yozdim. Unga 
qarab biling, turkning endigi xalqi, beklari!» so‘zlari e’tiborga 
molikdir.
Xulosa shuki, «Avesto», « 0 ‘rxun-Enisey» yodgorliklari va 
boshqa yozma manbalar «qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarida 
ijtimoiy-siyosiy ta’limotlar bo‘lgan emas, siyosiy-falsafiy naza-