Siyosatshunoslik

1 
Izoh:
Siyosatni axloqiy qilishga intilish sifatida tushuniladigan bunday yonda­
shuv siyosatning insoniylashuviga yordam beradi. Bunday intilish hozirgi g‘arb
xristian demokratik harakatlari mafkurasida ham ifodalanmoqda. Hozirgi dunyoda
siyosatga nisbatan axloqiy talablaming institutsionallashuvidagi markaziy yo'nalish
inson huquqlaridir. Amalda siyosatning insoniyligi e’lon qilinayotgan maqsadlari
bilan emas, ularga yetish jarayonida qo‘llayotgan usul va vositalari bilan belgilanadi.
2 
Izoh:
 Xususiy mulkni jamiyat hayotidan siqib chiqarishga, ijtimoiy mulkchilik-
ni mutlaqlashtirishga tayangan kommunistik boshqamv tizimi mol-mulkni
umumiylashtirish istiqbolsiz va hatto taraqqiyot uchun zararli ekanligini yaqin
tarixda isbotladi.
67

---

riya ular uchun mutlaqo yot, falsafa to‘la ma’noda G ‘arbda 
boshlangan», degan yevropatsentristik da’volaming puch va 
haqiqatga tamomila zid ekanligini isbotlaydi.
2. Sharq uyg‘onish davridagi ijtimoiy-siyosiy va
huquqiy ta’limotlar
Ma’lumki, VIII asr boshlarida Markaziy Osiyo arablar isti- 
losiga uchradi. Bu istilo o‘lkamiz xalqlarining iqtisodiy, siyosiy, 
madaniy-ma’naviy taraqqiyotiga kuchli zarba berdi. Abu Ray- 
hon Beruniy «Qadim xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida 
Qutayba Xorazm yozuvini bilgan, Xorazm afsonalarini saqla- 
gan kishilarni, ularning orasida bo‘lgan olimlaming hammasini 
turli yo‘llar bilan ta’qib ostiga oldi va yo‘q qilib yubordi», deb 
yozgan edi. Bosqinchilarga qarshi olib borilgan ozodlik kurashi 
tufayli IX asming ikkinchi yarmiga kelib mustaqil davlatlar (So- 
moniylar, G‘aznaviylar, Qoraxoniylar, Xorazmshohlar)ning pay­
do bo'lishi bu yerda ijtimoiy gumanitar fanlaming, jumladan, 
siyosiy g‘oyalaming taraqqiy etishiga olib keldi.
Markaziy Osiyoda siyosiy fikrlaming vujudga kelishi va 
rivojlanishida islom dini ham muhim manbalardan biri bo‘ldi. 
IX asrda maxsus islom ilmlari shakllandi. Greklardan o‘tgan 
falsafa, matematika, fizika va boshqa qator ilmlardan tashqari 
kalom, hadis, fiqh kabi islomiy ilmlar yuzaga keldi. Islom Sharqda 
nafaqat din sifatida, balki yaxlit madaniyat, ma’naviyatning 
shakllanishida ham katta ahamiyatga ega bo‘ldi. U madaniyat- 
ning ilm-fan, san’at, axloq, siyosat kabi sohalarining rivojiga 
ham ijobiy ta’sir ko'rsatdi.
Siyosat va siyosiy masalalar Qur’on asosida ishlab chiqilgan 
diniy, jinoiy va fuqarolik qonun-qoidalari majmui shariatda o‘z 
aksini topdi. Musulmon huquqshunoslari, qozilar ish yuritish 
oson bo'lishi uchun shariat doirasida Qur’on, hadis, ijmo’, qiyos- 
dagi qonun va qoidalami alohida to'plam holiga keltirib, fiqh 
ilmiga asos soldilar. Chunki shariat juda keng bo‘lib, u o‘zida 
huquqiy, axloqiy, diniy mezonlami mujassamlashtirgan bo‘lsa, 
fiqh esa undan torroq, ko‘p jihatdan qozilar, huquqshunoslar 
uchun masalalami qonuniy hal qilish uchun zarur bo'lgan qoida- 
lar (me’yorlar) to‘plamidir. Muhammad payg‘ambarning vafo-
68

---

tidan keyin ikki asr davomida shakllangan fiqh (islom qonun- 
chiligi) to‘rt imomning nomi bilan bog‘liq to ‘rt maktabni (maz- 
habni) yuzaga keltirdi. Bu mazhablar asoschilarining nomi bilan 
ataldi.1
Shu davrda mintaqa shuhratini olamga tanitgan o'nlab buyuk 
mutafakkirlar yetishib chiqdilar. Ulardan eng mashhuri —