Siyosatshunoslik

munosabatlari. Siyosatning turlari, yo‘nalishlari va
shakllari
«Siyosat» tushunchasi. 
Siyosatshunoslik fanini egallash, av- 
valo, siyosat tushunchasini chuqur va har tom onlam a o ‘rga- 
nishni taqozo etadi. C hunki siyosiy hayotda, jam iyatning ijti- 
moiy-iqtisodiy taraqqiyotida siyosat va siyosiy m unosabatlar 
m uhim rol o ‘ynaydi. H a r qanday davlat jam iyatning iqtisodiy, 
ijtim oiy va boshqa m u am m o larin i hal etishda o ‘z siyosiy 
faoliyatini amalga oshiradi. Davlat hokimiyatiga oid munosabatlar 
siyosiy m unosabatlar m ohiyatini tashkil etadi. D em ak, o ‘z- 
o'zidan ravshanki, jam iyatni siyosatsiz, siyosiy m unosabatlarsiz 
ta sa w u r etib b o ‘lm aydi. C hunki siyosat yordam ida jam iyat 
taraqqiyoti yo‘naltiriladi va ta ’minlanadi.
«Siyosat» tushunchasi o ‘zining ijtimoiy mohiyati, m azm uni 
va xususiyatlariga k o ‘ra keng va to r m a’nolarda q o ‘llaniladi. 
Keng m a’noda u jam iyat hayotining xilma-xil sohalarida ro ‘y 
beradigan voqea-hodisalar, o ‘zgarishlarni aks ettiradi. T o r 
m a’noda esa siyosat jam iyat hayotining alohida b ir sohasida, 
y a’n i uning siyosiy sohasida ro ‘y beradigan o ‘zgarishlarni 
ifodalaydi va shu sohaning o ‘ziga nisbatan qo‘llaniladi.
Siyosat — kishilar faoliyatini m uayyan m aqsad atrofida 
birlashtiruvchi, ulam i m azkur maqsadga erishish u chun birlik- 
da harakat qilishga undovchi vosita. M aqsadlar birligining vu- 
judga kelishi — siyosat ibtidosining shakllanishi demak. M aqsad 
birligi kishilik tarixining eng ibtidoiy davrlarida — ibtidoiy jam oa 
tuzum i davrida vujudga kelgan.
Ijtim oiy fanlarda siyosatning kelib chiqishiga o id 3 xil 
yondashuv mavjud:
1. 
Form atsion yondashuvga ko‘ra siyosatning kelib chiqishi 
quldorlik ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyasi bilan bog‘liq b o ‘lib,
103

---

bunda dastlabki m ehnat taqsim oti va uning natijasida vujudga 
keluvchi tabaqalanish, antogonistik sinflarga b o iin ish asosiy 
omillardir. Form atsion yondashuv marksizm mafkurasi bilan 
bog‘liqdir.
2. Funksional yondashuv. Uning asoschisi siyosat va davlat 
haqida ilk bor ilmiy asar yozgan qadimgi yunon mutafakkiri 
Platondir. U shbu yondashuvda siyosat turli vazifalarga ega 
bo'lgan jam oa yoki polis a ’zolarining um um iy maqsad atrofida 
birlashishi sifatida tushuniladi.
3. Kommunikativ, ya’ni insonlar o ‘rtasidagi o‘zaro aloqa 
ehtiyojini siyosat ibtidosi uchun asos qilib oluvchi yondashuv- 
ning asoschisi — Platonning shogirdi Aristotel b o ‘lib, u «Siyo- 
satchi» risolasida tirik mavjudotlar ichida faqat insongina tilga 
ega b o ‘lish baxtiga muyassar bo‘lib, bu xususiyat insonga yax- 
shilik va yomonlik, adolat va adolatsizlik haqidagi tushunchalami 
idrok etish va bu bilan hayvonot dunyosidan farqlanish im koni- 
ni berishini, bu narsalar majmuasi o‘z navbatida oila va davlatning 
asosini tashkil etishini aytgan. Shuning uch u n olim oilani, 
jamiyatni o ‘zaro aloqa deb, polisni esa yakunlangan va tugal- 
langan o ‘zaro aloqa deb ta ’rifladi. Demak, Aristotelning fikricha, 
siyosat nafaqat kishilar hayoti va faoliyatini bir nuqtaga qara- 
tuvchi, birlashtiruvchi hodisa, balki insonning mohiyati hamdir.
Ayrim tadqiqotchilar siyosatni, hatto san’at darajasiga ko‘ta- 
radilar. M asalan, taniqli nem is olimi Arnold Bergishtresser 
siyosatni kishilarga rahbarlik qilish san’atining oliy ko‘rinishi 
sifatida baholasa, uning vatandoshi Paul N oak esa kishilami 
asosiy ishlarga jalb etish san’ati, deb qaraydi.
0 ‘zbek siyosatshunos olimi A. Qodirov «Siyosat o ‘ta jo ‘shqin 
hodisadir. Unga muayyan holatda qarab bo'lm aydi. Shu m a’- 
noda fransuz tadqiqotchisi J. Byurdoning «Siyosat o ‘zini surat- 
ga olishga im kon bermaydi», degan fikriga qo‘shilish mumkin»,
— deb yozadi. D arhaqiqat, siyosat inson hayotining har bir da- 
qiqasi bilan bog‘liq hodisadir. Uning o ‘zgaruvchanligi insonni 
o ‘rab turuvchi ijtimoiy voqelikning o ‘zgaruvchanligidan kelib 
chiqadi. T urg‘u n holatdagi siyosat haqida faqat o ‘tm ishga 
nisbatan gapirish mumkin, chunki o‘tmish o‘zgarmaydi. 0 ‘tmish- 
dagi siyosat o ‘z izini qoldiradi.
104

---

Ijtimoiy-siyosiy fanlarda «siyosat» tushunchasiga ko‘plab ta ’- 
riflar berilgan. Bunday ta ’riflar qanchalik ko‘p va xilma-xil 
b o ‘lishiga qaramay, ularda siyosat tushunchasining mohiyatini 
ochib berishda um um iy yondashuvlar ustunlik qiladi. Agar ayrim 
siyosatshunoslar siyosat tu sh u n ch a sin i «davlat boshqaruvi 
to ‘g‘risidagi fan» deb tushuntirsalar, b a ’zilari esa uni siyosiy 
k u c h la r n in g h o k im iy a t u c h u n k u r a s h i b o ‘lib , d a v la t 
hokim iyatining shakllarini ifoda qiladi, deb ta ’riflaydilar.
Siyosat tushunchasi hozirgi zam on siyosatshunosligida m u- 
him o ‘rin egallaydi. M asalan, angliyalik siyosatshunos J. Loski 
o'zining «Siyosatga kirish» (1957) asarida siyosatni davlatning 
faoliyati, uning harakatlarining ifodasi, deb ta ’riflaydi.
S ankt-P eterburg universitetining professori A. Belyayev 
siyosat davlat organlari, siyosiy partiyalar, ijtimoiy harakatlar- 
ning jamiyatdagi yirik ijtimoiy guruhlar, birinchi navbatda, sinflar 
va m illatlar o ‘rtasidagi o ‘zaro m unosabatlar sohasidagi faoliyati, 
deya tariflaydi.
Aksariyat o ‘zbek olim larining ta ’kidlashlaricha, «Siyosat — 
bu m uayyan davlat hokimiyati, siyosiy partiyalar, ijtimoiy-siyo­
siy harakatlar, jam oat tashkilotlarining m am lakat ichki hayoti- 
da va xalqaro m aydonda m illatlar, sinflar va boshqa ijtimoiy 
guruhlam ing maqsad va m anfaatlarini him oya qilishga qaratil- 
gan faoliyatidir»1.
D em ak,